Het Rapenburg was de hoofdstraat van het eiland Rapenburg, met Uilenburg en Valkenburg (Marken) een van de drie aangeplempte eilanden in het IJ die in 1593 binnen de stad kwamen te liggen. Het Rapenburg is een straat die tegenwoordig een andere aanblik heeft dan voor de oorlog. Een deel van de huizen heeft plaatsgemaakt voor de kazerne van de Brandweer en het IJ-tunneltracé heeft de straat in tweeën gedeeld.
Rapenburg U 322, Van Rossem & Comp.
Van Rossum & Comp. was hier in 1870 gevestigd en was een magazijn in Koffie en Thee.
Rapenburg 2 – melkinrichting Polak
S. Polak had in 1882 op dit adres een melkinrichting.
Rapenburg 16 – M. S. Springer
Rond 1909 woonde Moses Salomon Springer (Amsterdam, 25 juli 1831 – Amsterdam, 11 januari 1920) op dit adres, handelaar in metaal, machinerieën, scheepsbehoeften en oud metaal. Bij de voormalige Koningshaven aan de overzijde van het IJ had Springer een opslagplaats waar zeer regelmatig oud ijzer werd ontvreemd, hetgeen zelfs de krant haalde.
Rapenburg 17-3 – Leyden van Amstel
J. Leyden van Amstel was in 1916 uit militaire dienst ontslagen en bood zijn diensten weer aan vanaf dit adres. Jacob Leijden van Amstel werd in Amsterdam geboren op 19 november 1880. Hij was gehuwd met Marianne Salomons (Amsterdam, 24 februari 1884). Jacob en Marianne werden in Sobibor vermoord op 28 mei 1943.
Rapenburg 18 – De Tijdgeest
Magazijn “De Tijdgeest” was op dit adres gevestigd in 1920.
Rapenburg 20 – A. I. de Lange’s Schoenenmagazijn
Rond 1902 was hier het schoenenmagazijn van A. I. de Lange gevestigd. Er was in die tijd een filiaal op de Ferdinand Bolstraat 17. Dit was de zaak van Abraham de Lange (Zwolle, 12 oktober 1858). Hij was gehuwd met Rebecca Kuijt (Amsterdam, 10 maart 1864) en zij hadden twee zoons; Isidore (Amsterdam, 26 november 1888) en Henri (Amsterdam, 30 januari 1897). Later was de zaak gevestigd op de Utrechtschestraat 127.
Rapenburg 20 – firma Levie
In 1913 was hier de firma Levie gevestigd in heren- en kinderkleding.
Rapenburg 29 – N. V. Foltu
N. V. Foltu adverteerde in 1939 met een bijzondere advertentie. De scherfvrije schuilkelder bood veiligheid voor ieders gezin en had slechts een blijvende plaats in de tuin nodig (zonder deze blijvend te ontsieren). Hoewel in 1939 het officiële standpunt was dat Nederland neutraal zou blijven, blijkt uit deze advertentie dat de bevolking bezorgd was. De schuilkelder kon bezichtigd worden in het magazijn van Foltu op de Valkenburgerstraat 56.
Rapenburg 31-33 – Kramer
Kramer verkocht hier, en op Ceintuurbaan 139 en Pretoriusstraat 5, kachels en tal van grotere huishoudelijke apparaten in 1940.
Rapenburg 33 – de Casseres
A. de Casseres was in 1876 hier gevestigd en was de chronometermaker der Koninklijke Nederlandse Marine.
Rapenburg 36 – H. Lek
H. Lek was confiseur-patissier en woonde op dit adres in 1920.
Rapenburg 48 – weduwe Berklou
Wed. L. S. Berklou had in 1886 op dit adres een viswinkel.
Rapenburg 50 – Isidore Logger
In 1901 opende Isidore Logger op dit adres zijn schoen- en laarzenmagazijn “De Toekomst”.
Rapenburg 50 – De Kampioen
Op 19 mei 1922 werd Rijwielmagazijn “De Kampioen” geopend.
Rapenburg 51 – S. S. Levie
S. S. Levie had in 1893 op dit adres “De Stad Amsterdam”, het goedkoopste kledingmagazijn, gevestigd. Deze zaak werd in 1907 overgedragen aan Tagenhorst & Drielsma, die ook zaken hadden op de Czaar Peterstraat 5 en de Van Limburg Stirumstraat 38, echter, een jaar later adverteert Levie weer vanaf dit adres en verkoopt dan onder andere Waterdichte Capes en blijkt een tweede zaak te hebben op de Kleine Gracht 9 te Maastricht.
Rapenburg 55 – Herman Kwekkeboom
Zeker geen Joodse zaak, maar wel het vermelden waard. Banketbakker Herman Kwekkeboom was op dit adres gevestigd voor de Tweede Wereldoorlog en begon hier met de productie van zijn vermaarde kroketten.
Rapenburg 57-1 – kleermaker Bonewit
Nathan Bonewit (Amsterdam, – Amsterdam, ) was kleermaker en woonde op dit adres in 1915. Nathan was gehuwd met Grietje Bonewit (Amsterdam, 15 september 1855 – Amsterdam, 12 juni 1917) en zij hadden zeker tien kinderen.
Rapenburg 58-1 – Coenraad Gans
Op dit adres woonde Coenraad Gans met zijn broers, zus en ouders. Op 3 juli 2021 werd de achter het Rapenburg gelegen kinderspeelplaats aan de zijde van het Nieuwegrachtje vernoemd naar Coenraad tot het Coentje Gansplantsoen. Meer over zijn familie en andere bewoners van het pand via de link.
Rapenburg 71 – Peco Matrassen
Op deze locatie had Joseph Peperwortel (Amsterdam, – Warschau, ) met zijn broer Meijer (Amsterdam, – Warschau, ) een fabriek in matrassen, Peco (Peperwortel en Compagnon).
Rapenburg 79 – Eduard van Rood
Ed (Eduard) van Rood (Amsterdam, 17 april 1865) was in 1883 Inspecteur voor Amsterdam van de levensverzekeringsmaatschappij New York (Keizersgracht 494).
Rapenburg 78 – schoenmakerij Waterman
Vanaf 1932 was hier de schoenmakerij van Joel Waterman (Amsterdam, – Sobibor, ) gevestigd. Joel was gehuwd met Johanna Coopman (Amsterdam, – Sobibor, ).
Rapenburg 79 – kruidenierszaak Joël Komkommer
Op 30 mei 1942 vierde Isaac Komkommer, zoon van kruidenier Joël Komkommer (Amsterdam, – Sobibor, ) en Rachel Teeboom (Amsterdam, – Sobibor, ) zijn Bar Mitswa (kerkelijk meerderjarig). Isaac overleefde de oorlog doordat het kindermeisje een onderduik voor hem regelde in Leiden en hij werd acteur en bekend onder de naam Dick Scheffer. Na de oorlog woonde hij op het Mosveld 22-1 alwaar meer informatie.
Rapenburg 83 – Ben Polak
Ben Polak had op dit adres, tot zeker in 1942, zijn ‘moderne woning-inrichting, behanger, stoffeerder, meubel- en matrassenmaker en de zaak bestond al sinds 1850. De afbeelding links is een deel van een kwitantie die Polak op 7 januari 1942 uitschreef. Benjamin Polak (Amsterdam, – Sobibor, ) woonde met zijn gezin op 83-1. Hij was gehuwd met Kaatje Meents (Amsterdam, – Sobibor, ) en hun zoons Mozes waren (Amsterdam, – Sobibor, ) en Hartog (Amsterdam, – Auschwitz, ).
Rapenburg 85-2 – gezin Wonder-Menko
Vanaf december 1942 tot maart 1943 woonde hier het gezin Wonder-Menko, die een modezaak in Weesp hadden. Zij moesten op last van de bezetter hun huis in Weesp verlaten.
Rapenburg 86 – Abraham van Gelder
De winkel van Abraham van Gelder (Amsterdam, – Amsterdam, ) is te zien door de foto bovenaan deze pagina aan te klikken. Abraham was gehuwd met Elisabeth Visjager (Amsterdam, – Auschwitz, ) en zij hadden drie kinderen; Tobias (Amsterdam, – Sobibor,
Rapenburg 93 – Joseph Heinemann
Van 8 december 1892 tot 17 november 1894 woonden de Joodse goochelaar Joseph Heinemann (Neuburg, 27 maart 1840) en zijn vrouw, ‘liedjeszangster’ Betje Kloot (Amsterdam, 10 oktober 1837), op dit adres.
Rapenburg 93 – kruidenierszaak familie Wegloop
Dit pand heeft een lange Joodse geschiedenis en vanaf het begin van de vorige eeuw tot 1931 was er een filiaal van Albert Heijn gevestigd. Albert Heijn vertrok en de familie Wegloop nam de kruidenierszaak over en opende deze in oktober 1931. Dit waren Noach Wegloop (Amsterdam, – Auschwitz, ), zijn vrouw Dina Schellevis (Amsterdam, – Auschwitz, ), Sara (Amsterdam, 3 maart 1916 – 5 augustus 1994), Jonas (Amsterdam, 18 augustus 1917) en Salomon (Amsterdam, – Sobibor,
Rapenburg 92-96 – Bergstichting
Eind 1942 werden kinderen die in de Bergstichting woonden overgeplaatst naar dit tijdelijk onderkomen in Amsterdam, de vroeger Leger des Heilspanden. In 1943 werden alle bewoners van de Bergstichting in Laren naar deze locatie overgebracht. Deze locatie werd in 1943 opgeheven en de kinderen werden gedeporteerd. De meesten werden in mei en juni 1943 in Sobibor vermoord.
Van de 106 kinderen die in 1940 bij de Bergstichting in Laren zaten hebben 70 kinderen de oorlog overleefd door inzet van de niet-Joodse directeur Reitsema.
Rapenburg 95 – Elias Barentz
Elias Barentz (Amsterdam, 9 oktober 1858 – Amsterdam, 9 juli 1924) & Zoon had in 1903 op dit adres een zaak in drogerijen, chemicaliën, verbandstoffen, artikelen voor ziekenverpleging, etc. én diamantwerkers-cement. Elias was gehuwd met Maartje de Leeuw (Amsterdam, 10 april 1863 – Auschwitz, ) en zij hadden zes zonen. In 1898 woonden zij op de Spinozastraat 5 en gedurende een deel van de oorlog woonde Maartje bij haar zoon Elias in.
Rapenburg 101 – kantoorboekhandel Vlieger
Kantoorboekhandel Vlieger had op dit adres in 1897 een filiaal. Een decennium later, in 1908, was hier de schoenwinkel van de gebroeders Hakkert gevestigd. Later zat Vlieger er weer, zeker tot 1955.
Rapenburg 101 – Jules Schelvis
Dit adres is het geboortehuis van Jules Schelvis, een van de weinige overlevenden van Vernietigingskamp Sobibor.
Rapenburg 105 – ziekenhuis P.I.Z.
Op de hoek van het Rapenburg 105 en het Rapenburgplein 9 zit in de gevel een gevelsteen van een pelikaan die haar drie jongen voedt. Menigeen zal er aan voorbij lopen, maar dit is het symbool van de Portugees-Israëlitische gemeente.
Zo kan dit symbool ook nog gevonden worden op het Portugees-Israëlitische Ziekenhuis (PIZ) op de Henri Polaklaan. Waarom zit deze gevelsteen op dit pand?
In 1804 stichtte de Hoogduitse Joodse gemeente er een ziekenhuis voor de arme Joodse bevolking. Dit ziekenhuis was er niet lang gevestigd, want in 1820 vertrok het ziekenhuis naar het Militair Hospitaal op het Roeterseiland.
Bij het vertrek van de Hoogduitse gemeente werd het pand bestemd voor een ziekenhuis van de Portugees-Israëlitische gemeente. In 1833 werd het Nederlands Israëlitisch Zieken- en Oude Vrouwenhuis Miseb Nefes (Zielsverkwikking) opgericht en gevestigd in dit hoekpand, waar het tot 1916 bleef zitten.
Naast reguliere zieken werden er eveneens geesteszieke patiënten verpleegd.
In 1916 werd het ziekenhuis verplaatst naar een speciaal daarvoor gebouwd pand aan de Plantage Franschelaan (Henri Polaklaan). Dit pand werd daarna gebruikt door slijterij De Druif en in juli 1955 door kantoorboekhandel J. Vlieger.
Ongeschikt
In het ziekenhuis werden ook geesteszieken verpleegd en inspecteurs voor de Staatstoezicht op de Krankzinnigen keurden na hun eerste bezoek in 1842 dit pand echter af en deze afdeling werd opgeheven.
Het rapport dat door de inspecteurs werd opgemaakt geeft een duidelijk beeld van de situatie waarin de geesteszieken verkeerden. De onverwarmde zolder en het lijkenhuis dienden als opvang voor de krankzinnigen. De paar kamertjes die voor deze mensen bedoeld waren zaten overvol. Er was geen mogelijkheid om gewone en geesteszieke patiënten te scheiden, er was voor de geesteszieken geen werk en geen mogelijkheid voor lichaamsbeweging.
Rapenburg 128 – M. B. Nijkerkschool
In de oorlog, vanaf 17 november 1941, was dit pand de M. B. Nijkerkschool, de Nijverheidsschool van de Joodse Centrale voor Beroepsopleidingen.
bron:
Fuks-Mansfeld, Renate G en Armand Sunier, Wie in tranen zaait…. Geschiedenis van de Joodse Geestelijke Gezondheidszorg in Nederland (Assen 1997) p.8
Nieuw Israëlietisch Weekblad, 3 juni 1870, Rossem, nummer U 322
ibidem, 10 maart 1876, De Casseres, nummer 33
ibidem, 8 sep 1882, Polak, nummer 2
ibidem, 28 dec 1883, Van Rood, nummer 79
ibidem, 19 maart 1886, Berklou, nummer 48
ibidem, 7 april 1893, Levie, nummer 51
ibidem, 16 april 1897, Vlieger, nummer 101
ibidem, 31 mei 1901, Logger, nummer 50
ibidem, 18 sep 1903, Barentz, nummer 95
ibidem, 7 juni 1907, Levie, nummer 51
ibidem, 25 sep 1908, Levie, nummer 51
ibidem, 6 nov 1908, Hakkert, nummer 101
ibidem, 18 april 1913, Levie, nummer 20
ibidem, 8 sep 1915, Bonewit, nummer 57-1
ibidem, 18 feb 1916, Leyden van Amstel, nummer 17
ibidem, 10 sep 1920, Lek, nummer 36
ibidem, 10 sep 1920, Tijdgeest, nummer 18
ibidem, 19 mei 1922, Kampioen, nummer 50
ibidem, 13 okt 1939, Foltu, nummer 29
ibidem, 24 mei 1940, Kramer, nummer 31-33
Stigter, Bianca, De bezette stad, plattegrond van Amsterdam 1940-1945 (Amsterdam 2005) p 76
www.joodsmonument.nl, lemma Jacob Leijden van Amstel (geraadpleegd 16 dec 2015)
ibidem, lemma Rapenburg92-96 (geraadpleegd 16 dec 2015)
“Advertentie Kwekkeboom”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 02-08-1940. Geraadpleegd op Delpher op 30-04-2019, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010858243:mpeg21:a0021
Stadsarchief Amsterdam, gezinskaart Elias Barentz Barentz, E. – 09-10-1858 – 5422-0060-4680
Eduard van Rood Stadsarchief Amsterdam Bevolkingsregister 1874-1893 Amsterdam 1874-1893, archiefnummer 5000, inventarisnummer 2081
“BRAND TE AMSTERDAM.”. “De banier : staatkundig gereformeerd dagblad”. Rotterdam, 1936/12/02 00:00:00, p. 5. Geraadpleegd op Delpher op 18-06-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010854970:mpeg21:p005
“Groote IJzerdiefstal.”. “Algemeen Handelsblad”. Amsterdam, 1909/10/16 00:00:00, p. 1. Geraadpleegd op Delpher op 30-08-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010340473:mpeg21:p001
Stadsarchief Amsterdam, Mozes Salomon Springer, Bevolkingsregister 1874-1893, archiefnummer 5000, inventarisnummer 2081
www.joodsmonument.nl, lemmata gezin Ben Polak (geraadpleegd 15 februari 2021)
A. I. de Lange, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 17-01-1902, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 20-01-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874135:mpeg21:p004
Abraham de Lange, Stadsarchief Amsterdam, Bevolkingsregister 1874-1893, archiefnummer 5000, inventarisnummer 2081.
Joseph Heinemann, Stadsarchief Amsterdam, Bevolkingsregister 1874-1893, archiefnummer 5000, inventarisnummer 2456.
Rapenburg 92, Stadsherstel Amsterdam, https://stadsherstel.nl/monumenten/rapenburg-93/?utm_source=nieuwsbrief&utm_medium=email&utm_campaign=om-de-dag-een-monument&utm_content=467 (geraadpleegd 21 april 2023).
Isaac Komkommer, Familiebericht. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 29-05-1942, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 30-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318320:mpeg21:p004.
illustraties
© joodsamsterdam, datering 2010
Rapenburg 92 – 96 vlak voor de sloop in 1965. Stadsarchief Amsterdam Foto eigen fotodienst. Arsath Ro’is, J.M. v, 010122021207
Stadsarchief Amsterdam / Archief van de Dienst Ruimtelijke Ordening en rechtsvoorganger: foto’s, Hoekhuis: Boek- papier- en kantoorboekhandel J. Vlieger. Rapenburg 105-103-101 enz (v.r.n.l), juli 1955, 010009003935
deel kwitantie Ben Polak met dank aan Anne Vlessing d.d. 15 februari 2021
Stadsarchief Amsterdam – Swaager, Nico (1910-1983), beeldbank. Rapenburg 86, 84, 82 enz. Links de zaak van A. van Gelder, twee huizen verder het café van J.J. van der Veer. In de straat auto’s en een bakfiets. 1930. 5293FO000115
A. I. de Lange, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 17-01-1902, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 20-01-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874135:mpeg21:p004.
Wegloop, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 09-10-1931, p. 8. Geraadpleegd op Delpher op 21-04-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874721:mpeg21:p008.
Isaac Komkommer, Familiebericht. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 29-05-1942, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 30-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318320:mpeg21:p004.
gepubliceerd:
6 mei 2016
Laatst bijgewerkt:
30 september 2023