Voor 1940 waren er een aantal scholen in Amsterdam speciaal voor Joodse kinderen én er was een aantal scholen met veel Joodse kinderen. Een bijzondere school waar veel Joodse kinderen op zaten was de Wilhelmina Catharinaschool.
Deze school stond op de Weteringschans 263; het gebouw bestaat nog steeds en werd in september 1889 ontworpen door architect Evert Breman en in 1923 verbouwd naar een ontwerp van architect Karel de Bazel in opdracht van de Vereeniging voor Opvoeding en Onderwijs. Het was een school waar buurtkinderen op zaten waaronder veel Joodse kinderen.
Schuin tegenover de voorzijde van de school is de Den Texstraat, een straat waar uitzonderlijk veel Joodse bewoners woonde, voor de oorlog zelfs tweederde deel. Velen van hen stuurden hun kind naar deze school. Naast de bijzondere maatregel die de bezetter in deze school uitvoerde, waarover later meer, was dit gebouw voor nog meer mensen in de oorlog belangrijk. In de kelder én op de vliering van de school zaten tijdens de oorlog onderduikers.
De maatregel
In tegenstelling tot alle andere scholen in Nederland, waar na de zomervakantie van 1941 Joodse kinderen van hun eigen school weg moesten en naar een, op initiatief van de bezetter, opgerichte Joodse school gingen, werd op deze school door de bezetter in samenwerking met het bestuur een muur in het gebouw geplaatst en werden Joodse en niet-Joodse kinderen door deze muur van elkaar gescheiden. Het was eigenlijk het bestuur van de school, bestaande uit een deel van de elite van Amsterdam, die de bezetter had kunnen bewegen er een muur te laten bouwen. De bezetter op haar beurt was er niet vies van om de elite van de stad zoveel mogelijk te vriend te houden.
Achtergrond
De reden voor de splitsing is minder nobel dan wel eens gesuggereerd werd. Er zaten in 1941 175 kinderen op de school, waarvan 74 Joods. Wanneer de Joodse kinderen verwijderd zouden worden daalde het leerlingaantal onder de toenmalige opheffingsnorm van 125 leerlingen en zou de gehele school moeten worden opgeheven. Het bestuur van de Wilhelmina-Catharinaschool kwam met het idee voor de muur waardoor er fysiek twee scholen ontstond, de bezetter was er in het dikke jaar dat deze muur er gestaan heeft niet altijd even gelukkig mee.
Na het plaatsen van de muur mochten de Joodse leerkrachten alleen nog lesgeven aan de Joodse kinderen aan de achterzijde van het gebouw, de andere leerkrachten en kinderen zaten aan de voorkant. De Joodse kinderen moesten de uitgang gebruiken die op de foto aan de rechterzijde staat (het was ook toen zo’n smal gangetje, met aan de linkerzijde een woonhuis en aan de rechterzijde een ander schoolgebouw). De tekening links laat de gehele gevel aan de Falckstraat zien. De Joodse leerlingen werden de “achterkanters” genoemd.
Bij tijd en wijle werden de achterkanters belaagd door leerlingen van de Centrale Jeugdstormschool die op de nabijgelegen Nieuwe Looiersstraat 9 gevestigd was. De ouders van deze kinderen waren lid van de Nationaal Socialistische Beweging (NSB).
Een deel van de “voorkanters” kwam op voor de achterkanters tijdens deze ruzies op de Falckstraat bij de Reguliersgracht. Dat was moeilijk, want ook bij de voorkanters zaten kinderen in de klas van wie de ouders sympathiseerden met de NSB, hoewel dit aantal klein was. Het jeugdboek Het verlaten hotel gaat mede over deze confrontaties. Bij de ingang van de voormalige school op de Weteringschans herinnert een plaquette aan deze tijd.
Overigens waren de Joodse kinderen aan de achterkant geen vaste groep. Er verdwenen kinderen door deportaties en in het beste geval door onderduik en er kwamen nieuwe Joodse kinderen op de school wanneer de Joodse school waar ze voorheen op zaten inmiddels te weinig kinderen had om te blijven voortbestaan. Dan plaatste men die kinderen op andere Joodse scholen en hief men de lege scholen op.
De Wilhelmina Catharinaschool stond voor de oorlog goed bekend, tijdens de oorlog zette men alle zeilen bij maar na de oorlog ging het met de school bergafwaarts wat ertoe leidde dat op 23 februari 1950 een vergadering door de oudercommissie werd belegd ten kantore van notaris Deurvorst. De uitkomst van deze vergadering was dat deze ouders op 28 februari 1950 een stichting oprichtten met naam ‘Amsterdamse Stichting voor Opvoeding en Onderwijs “A.S.V.O“. Deze stichting werd in 1954 omgezet in een vereniging met de naam ‘Amsterdamsche Schoolvereniging voor Opvoeding en Onderwijs’.
Einde Wilhelmina Catharinaschool.
Niet alleen 250 van de toenmalige leerlingen gingen naar deze nieuwe school, ook het merendeel van de leerkrachten. Dit luidde het einde voor de Wilhelmina Catharinaschool in, het bestuur zond de ouders op 10 juli 1951 een brief waarin zij meldde dat de school per 1 september 1951 niet meer zou bestaan. Het gebouw aan de Weteringschans wilde de A.S.V.O. graag overnemen, maar in augustus 1951 werd bekend dat het ‘Centraal Instituut voor Christelijke Sociale Arbeid’ (CICSA) de school inmiddels onderhands gekocht had, tot woede en frustratie van de A.S.V.O.
Het bestuur van de Wilhelmina Catharinaschool keerde op haar schreden terug en meldde dat per 4 september 1951 de lessen zouden doorgaan. Het pand was echter al verkocht, de koop werd niet ongedaan gemaakt. Het bestuur accepteerde de ƒ 325.000,– en vertrok met alle spullen en het archief naar Nieuw Valkeveen, een buiten aan de Huizerstraatweg 34 te Naarden. Daar trachtte men de school voort te laten bestaan, wat niet lukte. Daarna is er op deze locatie in Naarden door de werknemers die meegingen een kindertehuis gesticht. Tijdens een brand in dit tehuis ging het grootste deel van het archief van de Wilhelmina Catharinaschool verloren.
Er zaten tijdens de verhuizing nog 25 kinderen op de school, tien van hen gingen alsnog over naar de ASVO. De huidige locatie van de ASVO op het Frederiksplein werd na langdurig zoeken gevonden. Het gebouw “De Vluchthaven“, zoals het toen heette, werd op 4 september 1952 als nieuwe locatie geaccepteerd. Een verbouwing volgde en op 14 oktober 1954 kon de nieuwe school geopend worden.
– Over de school is een documentaire gemaakt, deze staat hier.
– Tussen 1925 – 1930 gaf de Wilhelmina Catharinaschool voor nieuwe ouders een prospectus uit, een pdf daarvan staat hier.
– Foto’s van een lezer van de site, klik hier.
– De viering van Sinterklaas was traditioneel op de de Wilhelmina Catharinaschool, en later op de ASVO, een groots gebeuren.
– Hoe de bebouwing van dit gebied was staat hier.
– Het gebouw op de Weteringschans werd in 1980 gekraakt en in 1995 verbouwd tot wooneenheden.
– De geschiedenis van de school staat hier uitgebreider beschreven.
– Een deel van het personeel van de school staat hier.
Toevoeging 11 november 2021
De huidige eigenaar van het pand van de Wilhelmina Catharinaschool, Ymere, laat op dit moment het pand restaureren. Een van de mooie zaken die werd teruggevonden was boven de ingang én boven de ingang van de tuin de naam Wilhelmina Catharinaschool. Deze bleek weggesmeerd te zijn en kon vrij eenvoudig worden gerestaureerd. Bij de tuin bleek ook een eerste steen aanwezig, die hierboven is afgebeeld. .
Elias, Mirjam, Het Verlaten Hotel (Amsterdam 2003),
Stigter, Bianca, de Bezette Stad (Amsterdam 2005),
prospectus Wilhelmina Catharinaschool met dank aan de bibliotheek van de Theosofische Vereniging in Nederland.,
Heijder, M., de ASVO school,
www.eenkleineheldendaad.nl (bezocht 2014)
met dank aan Thelma van der Kooi-Mulder (18 augustus 1923 – 9 maart 2013)
© joodsamsterdam.nl
Stadsarchief Amsterdam, beeldbank, Wilhelmina Catharinaschool, Falckstraat 6, 010194001648
met dank aan Klaas Hakvoort.
24 april 2016
Laatst bijgewerkt:
6 juni 2023