Zandvoort

“DE NIEUWE SYNAGOGE TE ZANDVOORT is dezer dagen ingewijd.”. “De Telegraaf”. Amsterdam, 1922/08/25 00:00:00, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 25-09-2019.

Naast de Clarastichting, die een duidelijke impact had op Zandvoort, bestond er ook een Joodse gemeente in Zandvoort. Zo woonden er in 1840 zes Joden in Zandvoort (op een totale bevolking van ca. 1000), in 1930 372.

De gebroeders Eltzbacher

Zandvoort als badplaats én Zandvoort als Joodse gemeente zijn veel verschuldigd aan drie Duits-Joodse broers, de gebroeders Gustav (Soest, Pruissen, 20 juni 1832), Julius (Neukirchen, 5 november 1837) en Moritz (Fritz) Eltzbacher (Neukirchen, 12 december 1826). Zij waren afkomstig uit een Duitse bankiersfamilie uit Keulen, namen geld mee, en lieten in de tweede helft van de negentiende eeuw een treinverbinding aanleggen van Haarlem naar de badplaats, het begin van ‘Bad Zandvoort’. De spoorlijn begon men te bouwen op 10 december 1880 en de lijn was zes maanden later klaar, op 7 mei 1881.

plaquette locatie synagoge Zandvoort. © joodsamsterdam.nl, 1 september 2020

De broers kochten een strook land van 42 ha. ten noorden van de dorpskern en lieten binnen het bedrijf de NV Zandvoortsche Terrein- en Hotelmaatschappij (1896) daar royale familievilla’s, chique hotels, een Kurhaus, een casino, een schouwburg en een overdekte passage met 26 exclusieve winkels neerzetten. Dit moest het nieuwe Scheveningen worden.
Scheveningen was in die tijd de enige Nederlandse badplaats van betekenis en het Scheveningse Kurhaus genoot wereldfaam; de kustlijn van Scheveningen was nog niet voorzien van een lange lint smakeloze bebouwing.

Achtergrond Hotel Von Kaufmann (ten tijde van deze foto inmiddels Hotel d'Orange)
Achtergrond Hotel Von Kaufmann (ten tijde van deze foto inmiddels Hotel d’Orange)

De Eltzbachers zagen veel in Zandvoort als badplaats. De hoofdstad van het land moest voldoende potentieel opbrengen aan mogelijke bezoekers, maar ook uit het achterland en niet te vergeten uit Duitsland.

De ontwikkeling van Zandvoort kon beginnen. Allerlei, met name Joodse, investeerders en ondernemers streken neer in de kustplaats. Zandvoort werd een Joods dorp, ook doordat er in de jaren twintig van de vorige eeuw veel Joodse gezinnen uit Amsterdam kwamen wonen. De Joodse gemeente van Haarlem zorgde voor de sjoeldiensten tot 1923 nadat een jaar eerder, in 1922, de Joodse gemeenschap in Zandvoort aan de Dr. J. G. Mezgerstraat een eigen synagoge had gekregen. In 1923 kreeg Zandvoort een eigen kehille (gemeente).
De synagoge heeft er maar achttien jaar gestaan en sinds 1991 is er op die locatie een herdenkingsplaquette geplaatst. Er schijnen plannen te zijn om het stukje land meer aanzien te geven, het huidige veldje is weinig respectvol te noemen voor dit stuk van de Zandvoortse geschiedenis.

Het Joodse karakter van Zandvoort viel niet overal in goede aarde. Onder het grote publiek werd Zandvoort spottenderwijs “het Jodenaquarium” genoemd, omdat het in het begin voornamelijk door Joden werd bezocht.

De Joodse gemeenschap was gecharmeerd van Zandvoort, maar niet alleen zij. Ook Duitsers lieten zich verlokken door de mooie reclame-afbeeldingen van de badplaats, hoe weinig getrouw die dan ook waren, en kwamen naar Zandvoort.
Zelfs beroemdheden raakten van Zandvoort onder de indruk. Naast Duitse vorstenfamilies was Keizerin Sissi van Oostenrijk een graag geziene kuurgast in Hotel Von Kaufmann (ze kwam er op aanraden van de arts Dr. Johann Georg Mezger). Ze verbleef er enkele weken in 1884 met een gevolg van vijftien personen. Hotel Von Kaufmann werd op 14 maart 1893 verkocht en ging verder onder een nieuwe eigenaar als Hotel d’Orange.

Tram
Naast de trein kreeg Zandvoort in 1897 een tramverbinding met Haarlem. In 1904 werd deze tramlijn doorgetrokken naar Amsterdam tot groot ongenoegen van het deftige publiek omdat Zandvoort nu overspoeld werd door dagjesmensen. Deze ergernis werd het begin van de teloorgang van de badplaats Zandvoort bij de internationale “jetset”. Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog maakte de teloorgang af.

Tweede Wereldoorlog
.
Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog werd in mei 1940 een SS-eenheid in Zandvoort gelegerd. Daarnaast had Zandvoort een groot aantal NSB-aanhangers onder haar bevolking (bij de Provinciale Statenverkiezing in 1935 stemde 23% van de stemgerechtigden op de NSB). De situatie voor de Joodse bevolking werd er niet beter op, leden van de Joodse bevolking werden uitgescholden door de NSB’ers.
In de nacht van 4 op 5 augustus 1940 werd de synagoge door de bezetter opgeblazen.
De Joodse bevolking, ca. 550 mensen, werd in maart 1942 naar Amsterdam overgebracht. Zandvoort kon zich daarna de vijfde plaats in Nederland noemen die ‘Jodenvrij’ was. Vanuit Amsterdam ging de bevolking naar de kampen en slechts enkelen hebben de Shoah overleefd en zijn na de oorlog teruggekeerd naar Zandvoort.

plaquette synagoge Zandvoort © joodsamsterdam, 1 september 2020

De badplaats werd in de Tweede Wereldoorlog een deel van de Atlantikwall, de verdedigingslinie van de bezetter tegen een mogelijke geallieerde invasie. In november 1942 werd Zandvoort op last van de bezetter grotendeels geëvacueerd. Het strand werd tot verboden gebied verklaard en ontoegankelijk gemaakt met mijnen, prikkeldraad en andere versperringen. Zo’n 650 gebouwen werden gesloopt, waaronder 75 villa’s, 16 pensions en 20 hotels. Wat Zandvoort mooi maakte verdween voorgoed.

Na de Tweede Wereldoorlog is Zandvoort als badplaats weer opgebouwd, maar het Joodse karakter uit de tijd van de Eltzbachers is voorgoed verdwenen. De huidige boulevard heeft zeker niet de grandeur van weleer.

verder
Toen Keizerin Sissi in Hotel Von Kaufmann verbleef liet ze de diners overkomen uit het Doelenhotel in Amsterdam waar ze vaker te gast was.

Gustav Eltzbacher
Het familiebedrijf van de Eltzbachers had eerst in de graanhandel gezeten en was in de loop van de negentiende eeuw naar het bankbedrijf overgegaan. De Eltzbachers waren betrokken bij de oprichting van de Amsterdamsche Bank. Het bedrijf van de Eltzbachers in Nederland, Eltzbacher & Co, was gevestigd op de Herengracht 597 in Amsterdam.
In de zomer verbleef Gustav Eltzbacher (Neuenkichen, 1832 – Amsterdam, 1901) met zijn vrouw Sophie Raffalovich (Odessa, 1845 – Berlijn, 1900) in hun Zandvoortse huis, Villa Sophia (later Villa Sophie, nog later Cornerhouse).

Passage
De eerste steen voor de Passage werd op 25 februari 1881 gelegd door de twee van de drie dochters van Gustav en Sophie, Rosa (Amsterdam, 1863 – Berlijn, 15 september 1901) en Hedwig (Amsterdam, 5 november 1865 – Berlijn, 4 mei 1937) Eltzbacher. De Passage ging bij een brand in 1925 verloren.

Pensions
Er waren in deze badplaats verschillende Joodse pensions voor de Tweede Wereldoorlog, al dan niet met een rituele keuken, zoals dat van de dames Vaz Dias in 1925.

Brederodestraat 17 – David Schaap
Op 20 januari 1929 overleed hier de 27-jarige David Schaap, zoon van J. Schaap en J. Stoppelman. David werd op 22 januari 1929 begraven op de Joodse begraafplaats aan de Amsterdamsevaart te Haarlem.

Doctor Smitstraat 5 – gezin Cymbalist
Hier woonde voor en in het begin van de oorlog het gezin Cymbalist.

Haltestraat 9b – slagerij Felix van Gelder
Rond 1901 had Felix van Gelder op dit adres een filiaal van zijn koosjere slagerij die op de Jodenbreestraat in Amsterdam was gevestigd.

Kerkstraat 35 – A. M. Ensel
De Amsterdamse ondernemer A. M. Ensel begon op 15 mei 1902 op deze locatie op de hoek met het Kerkplein een koosjer volkskoffiehuis en restaurant. Ensel was melkslijter op de Nieuwe Achtergracht 4 in Amsterdam.

Koninginneweg 42 – Leopold Siegfried Jacobs
Leopold Siegfried Jacobs (Amsterdam, ) overleed hier op 17 januari 1942. Hij werd op 20 januari 1942 begraven op de Joodse begraafplaats aan de Amsterdamsevaart in Haarlem. Zijn echtgenote, Rachel Emma Buzaglo (Amsterdam, – Amsterdam, ) overleefde de oorlog.

Kostverlorenkade 46 – slager Julius Bier
Julius Bier, een slager van de Jodenbreestraat in Amsterdam, leverde voor de oorlog ook koosjer vlees in Zandvoort.

Parallelweg 31 – Israël Joachim Boutelje
Israel Boutelje (Amsterdam, 22 juni 1877) overleed hier op 5 januari 1929 op de leeftijd van 51 jaar. Ten tijde van zijn overlijden was hij gehuwd met Annie Pawills. Dat was zijn tweede huwelijk, ervoor was hij gehuwd met Jeannette Parser (Nieuwer – Amstel, 29 mei 1879 – Amsterdam, 2 september 1929). Op 7 januari 1929 werd Israël Joachim Boutelje begraven op de Joodse begraafplaats aan de Amsterdamsevaart te Haarlem.

 

bron:
Het nieuws van den dag, 16 januari 1893, verkoop Kaufmann
Java-bode : nieuws, handels- en advertentieblad voor Nederlandsch-Indie, 9 oktober 1882, “Joden-aquarium”.
www.noord-hollandsarchief.nl, lemma geschiedenis Zandvoort (geraadpleegd 16 juli 2015)
www.zandvoortvroeger.nl, lemma spoorwegmij (geraadpleegd 16 juli 2015)
De Gids, jaargang 101 (Amsterdam 1937), Eltzbacher graanhandel en bankier.
www.geni.com, lemma’s Gustav, Sophie, Rosa, Hedwig Eltzbachter (geraadpleegd 16 juli 2015)
Cense, Anna-Marion, Twee villa’s in Zandvoort (Amsterdam 1998)
Fens, Stijn, De open zenuw van Zandvoort in Trouw / De Verdieping, 15 juli 2015
www.crescas.nl, lemma Joods Zandvoort (geraadpleegd 16 juni 2015)
www.oudzandvoort.nl, informatie over einde passage (geraadpleegd 16 juli 2015)
Melle, Marius van, We gaan naar Zandvoort! in Ons Amsterdam, juli-augustus 2006
“Advertentie”. “Nieuw Israelietisch weekblad“. Amsterdam, 09-07-1926. Geraadpleegd op Delpher op 06-01-2017, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010858133:mpeg21:a0054
Ensel, Advertentie. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 16-05-1902, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 06-10-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000575010:mpeg21:p00003
Boutelje, Familiebericht. “Algemeen Handelsblad”. Amsterdam, 06-01-1929, p. 8. Geraadpleegd op Delpher op 23-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010659433:mpeg21:p008.
David Schaap, Familiebericht. “Algemeen Handelsblad”. Amsterdam, 21-01-1929, p. 8. Geraadpleegd op Delpher op 23-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010659458:mpeg21:p008.
Leopold Siegfried Jacobs, Familiebericht. “Algemeen Handelsblad”. Amsterdam, 19-01-1942. Geraadpleegd op Delpher op 23-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=KBNRC01:000054299:mpeg21:p008.
Felix van Gelder, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 30-08-1901, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 04-09-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874107:mpeg21:p004.
Julius Bier, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 16-08-1935, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 05-09-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010871418:mpeg21:p004.
 
Illustratie
prentbriefkaart strandgezicht Zandvoort ca 1900
Nieuw Israëlietisch Weekblad, 1 mei 1900, Gompertz-de Beer  
“Advertentie”. “Nieuw Israelietisch weekblad“. Amsterdam, 09-07-1926. Geraadpleegd op Delpher op 06-01-2017, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010858133:mpeg21:a0054
“DE NIEUWE SYNAGOGE TE ZANDVOORT is dezer dagen ingewijd.”. “De Telegraaf”. Amsterdam, 1922/08/25 00:00:00, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 25-09-2019, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110552283:mpeg21:p004
Ensel, Advertentie. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 16-05-1902, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 06-10-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000575010:mpeg21:p00003
foto’s plaquette synagoge © joodsamsterdam.nl
Felix van Gelder, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 30-08-1901, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 04-09-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874107:mpeg21:p004.
Julius Bier, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 16-08-1935, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 05-09-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010871418:mpeg21:p004.
 
gepubliceerd
6 mei 2016

Laatst bijgewerkt:
22 oktober 2022