De Joodse geschiedenis van Monnickendam begon op 1 juni 1653 toen er een huwelijk voltrokken werd tussen een christenvrouw en iemand van de Joodse natie (zoals de Joden in die tijd genoemd werden), want dan trouwt ‘Jacob Jansz Moijsis, weduwnaer, met Trijn Heijnis, wede, beijde alhier wonende’.
Op 22 januari 1680 wordt het eerste transport genoemd van een huis en erf met achterstaande spijker en schuurtje op de Haven in Monnickendam (verp. nr 167, het vierde huis ten noorden van de Nieuwe Steegh).
De verkopers zijn de voogden van de twee kinderen van Lijsbeth Gerrits Lou en de koper is Comprich (Gompert) Moses, Jode en vleeshouwer alhier.
Op 23 januari 1685 komt er nog een andere Joodse naam naar voren, namelijk Barent Jacobs, tafelhouder van de Bank van Leningh alhier, waaraan ene Weijntgen Dircx, wede (weduwe) en boedelhoudster van Cornelis Andriesz, 140 gulden schuldig is en daarvoor haar gehele huisraad verbindt.
De lommerd
Op 10 maart 1668 deed Samuel IJsaacks het verzoek om een lombard (Bank van Leninge) op te mogen richten. Samuel IJsaacks en zijn compagnon Abraham Levy wonen in Amsterdam en krijgen toestemming hiervoor op 16 april 1670, waarbij er wordt aangetekend dat dit ter voorkoming is van “schaedelijke woecker” en al eerder, op 1 april 1670, waren er regels vastgesteld over de hoogte van de “rente” die bij beleningen mag worden gevraagd.
IJsaacks en Levy voerden de lommerd in Monnickendam gedurende vier jaar, en stelden Barent Jacobsz voor als opvolger. Hij verhuisde de Bank van Leningh in 1679 naar het Proveniershuis. In 1705 pacht Comprigh Mozes, de stichter van de synagoge, de lommerd. Hij verhuisde de lommerd naar de Nieuwe Zijts Burghwal naar een huis met de naam “Heerehuijs van de Coemarckt”.
Joodse begraafplaats
Inmiddels hadden meer Joden zich in Monnickendam gevestigd, want op 4 september 1677 werd het verzoek door drie Joodse families gedaan tot het stichten van een Joodse begraafplaats, buiten de stadswal. Er wordt een plaats aangewezen buiten de stadswal aan de westkant van de Zuiderpoort. De begraafplaats is er nog, aan het Zuideinde. Er staan nu nog 36 matseiwoth (grafstenen), het aantal doden die hier begraven zijn, is veel hoger. In 1783 kreeg men toestemming om een muur om deze begraafplaats te plaatsen. Deze begraafplaats is een van de oudste Joodse begraafplaatsen in Nederland.
De synagoge
Dé belangrijke straat in Monnickendam in de zeventiende eeuw is De Groote Noord. Hier gaat in 1686 Comprigh Mozes wonen en koopt hij in hetzelfde jaar een huis en erf van Abel Baron. Dit huis wordt op 16 februari 1689 een “jodenvergaederplaetse” genoemd, oftewel de eerste synagoge in Monnickendam. Echte diensten konden doorgaans niet gehouden worden vanwege het ontbreken van de minjan, de 10 volwassen mannen die nodig zijn om een dienst te mogen houden. Op De Groote Noord bevonden zich naast deze sjoel ook nog een Roomse schuilkerk.
Slechte tijden
Tussen 1690 en 1720 ging het slecht met Monnickendam. Wanneer het slecht gaat, dat zien we nu nog, moeten vaak mensen van minderheden het ontgelden en de schout en schepenen vinden het op 15 september 1696 noodzakelijk om maatregelen te treffen tegen -met name – de jeugd die vooral leden van de Joodse natie nawijzen, naroepen, de gek steken, slaan en met stenen bewerpen. Een boete van 12 gulden bij overtreding wordt in het vooruitzicht gesteld. Er blijken inderdaad een aantal antisemitische voorvallen te geschieden in Monnickendam, terwijl in de jaren tussen 1700 en 1780 46 Joden verzoeken om in Monnickendam te morgen wonen en dit wordt bij alle 46 toegestaan. Rond 1720 wordt er zeer gericht geprobeerd om Sefardische Joden te interesseren voor Monnickendam, dit om de handel te stimuleren.
Vertrek
In 1720 wordt de lommerd op de Nieuwe Zijts Burgwal verkocht door Moses Comprigh, de zoon van Comprigh Moses, de stichter van de synagoge.
Comprigh Moses verlaat Monnickendam, waarschijnlijk rond 1714. De door hem gestichte synagoge is rond 1715 verdwenen. In 1717 blijken verschillende Joodse families niet in Monnickendam te willen wonen aangezien Levie Polacq, die publiek gegeseld is in Amsterdam en is verbannen, zich in Monnickendam ophoudt. De burgemeesters sommeren hem binnen 48 uur Monnickendam te verlaten.
In 1717-1718 kopen een aantal Sefardische Joden door belastingschuld verlaten huizen, dit zijn David Alfacin, Moses Perera d´Acosto, Abram Franco Dacilval en Moses do Porto. Maar aangezien deze sefardiem in Amsterdam blijven wonen komen de huizen tussen 1719 en 1723 weer in handen van Monnickendammers.
Het aantal Joodse inwoners van Monnickendam blijft laag. In 1733 zijn er vier gezinnen, in 1747 acht volwassenen en zes kinderen. Te weinig dus voor minjan.
Synagoge
Toch komt er weer een synagoge in Monnickendam, en wel in 1767. Dan koopt Gerson Salomons aan het Noordeinde 55 (nu 91) een pand waar kerkelijke goederen worden opgeborgen. Wanneer dit pand in augustus 1785 verkocht wordt aan Jan Harmen Boekwinkel wordt dit onder het beding gedaan dat de godsdienst der Joden vrij en ongehinderd tot 1 november 1785 in dit pand mag worden beoefend. Daarmee is het zeker dat dit pand als synagoge werd gebruikt. Maar ook de tweede synagoge wordt opgeheven.
Gelijke rechten
Vanaf 1796 hebben de Joden in Nederland de kerkelijke gelijkstelling en de koning van het Koninkrijk Holland, Lodewijk Napoleon, zet zich in 1808 bijzonder in voor de gelijkberechtiging van de Joodse Nederlanders. In 1808 blijken er 50 Joodse Monnickendammers te zijn, negen mannen, elf vrouwen en dertig kinderen.
In 1811 moest er een achternaam worden aangenomen en de namen die in Monnickendam werden gekozen waren Leuw, Reijnaar, Witmond, Lamelé, Mol en Monnickendam.
Het aantal Joodse Monnickendammers liep in het begin van de negentiende eeuw weer terug, en wel van 50 naar 30. Toch bleef men proberen de Joodse gemeenschap levend te houden. Aaltje van der Groen, die overleed in 1846, liet haar huis op de Kerkstraat 62 na aan de Israëlitische gemeenschap om dit te verbouwen tot godsdienstschool en badhuis. In 1883 breekt er brand uit in dit pand en in 1886 verzoekt D. Witmond, kerkmeester der Israëlitische gemeente of het pand gesloopt en opnieuw opgebouwd kan worden.
Synagoge
Inmiddels was er weer een synagoge in Monnickendam. Deze werd in 1814 gewijd en ging op 27 maart 1894 in vlammen op. Snel kwamen er plannen voor een nieuwe sjoel, en binnen een half jaar werd de sjoel op de Haven hoek Nieuwstraat herbouwd met hulp van de niet-Joodse bevolking – aan de zijkant is de steen aangebracht met de tekst “de eerste steen gelegd door A. E. Leuw 5654 (1894)”. Op 26 september 1894 werd de sjoel (met slechts 40 zitplaatsen) gewijd met medewerking van zangkoor Harpe Davids uit Amsterdam.
Twintigste eeuw
In 1920 woonden er nog maar 16 Joodse gezinnen in Monnickendam. Wanneer iedereen naar sjoel ging was er minjan en kon de dienst gehouden worden. Om te voorkomen dat tijdens een Jom Tof de dienst niet doorging werden studenten van het Nederlands Israëlitisch Seminarium uit Amsterdam ingeschakeld. Maar het aantal Joodse inwoners daalde steeds verder, de laatste dienst werd gehouden in 1934 en na de Shoah, in 1949, werd de sjoel verkocht. In het pand zit nu een café. De Joodse gemeente werd in 1950 bij die van Amsterdam gevoegd. De Torah-rollen gingen voor de oorlog naar Zandvoort, de kerkelijke sieraden naar de Joodse gemeente van Edam, die ze in bruikleen gaf aan het Joods Historisch Museum. De Torah-mantels en de parochet werden in 1940 in bewaring gegeven bij een garagehouder, maar door brand gingen ze verloren.
Shoah
Volgens joodsmonument.nl woonden er in de oorlog nog 16 Joodse mensen in Monnickendam die de oorlog niet hebben overleefd. Zij werden eerst gedwongen om naar Amsterdam te verhuizen en werden daarna naar de vernietigingskampen gedeporteerd.
Op Kerkstraat 12 zaten tijdens de bezetting vijf Joodse onderduikers verborgen (het gezin Akker uit Enkhuizen), een plaquette op het pand herinnert daaraan. In de Nieuwe Steeg bij het Noordeinde (plaatselijk bekend als Jodensteeg) herinnert een in 2005 geplaatste gedenksteen aan de deportatie van de Monnikendammer Joden op 2 mei 1942.
Herinneringen
Herinneringen aan Joods Monnickendam staan hier.
bron:
joden in monnickendam,
VOM 1996, wikipedia,
joodsmonument.nl,
joodse elfstedenroute.
laatst bijgewerkt:
27 september 2019