Aerdenhout is een plaats ten westen van Heemstede. Tot de aanleg van de tramverbinding Haarlem-Zandvoort (1899) bestond het vrijwel geheel uit zeventiende- en achttiende-eeuwse buitenplaatsen. Als eerste villawijk werd het Aerdenhoutpark (1899) ingericht, gevolgd door de villaparken Koeduin (1908) en Oosterduin (1912). Ten westen van Aerdenhout kwamen de villawijken Klein Bentveld (1907), Groot Bentveld en Naaldenveld (beide 1928) tot ontwikkeling en aan de oostzijde van het dorp de middenstandswijken Rijnegom en Boekenrode (beide 1924). In 1928 kreeg het een station aan de spoorlijn Haarlem-Leiden. Aerdenhout had geen synagoge, die van Haarlem en Zandvoort waren voor de oorlog de dichtstbijzijnde.
Schoolreisbestemming
Aerdenhout werd, met Zandvoort, een bestemming voor schoolreisjes. Zo gingen de leerlingen van Talmoed Tora op 12 juli 1911 naar deze plaats. Dit werd in het Nieuw Israëlietisch Weekblad gemeld. Op 16 augustus 1916 ging de keer A. Prins, leraar aan de Nederland Israëlietische Godsdienstarmenschool, met zijn leerlingen, naar Aerdenhout.
Asterlaan 39 – gezin Speyer
Dit gezin, met vijf jonge kinderen, zocht via een advertentie in Het Joodsche Weekblad van 12 december 1941 een hulp in de huishouding.
Clematislaan 6 – mevrouw Hamburg – Leuvenberg
Mevrouw Hamburg – Leuvenberg adverteerde op 31 oktober 1941 in Het Joodsche Weekblad en zocht toen een hulp in de huishouding. Dit was Henriëtte Suzanna Leuvenberg (Oss, 17 september 1905 – Amsterdam, 14 mei 1977) die zich in 1934 verloofde met advocaat Mr. Isidore Lodewijk Hamburg (Amsterdam, 27 juni 1901). Zij huwden op 9 april 1935 in Haarlem. De twee meisjes waren Roseline Cato en Elisabeth Marianne. Het gezin woonde hier sinds april 1939. Isidore was betrokken bij De Joodsche Wachter, het orgaan van de Nederlandschen Zionistenbond. Tijdens de bezetting had Isidore een aanstelling in de Joodsche Raad, voor Aerdenhout was hij verantwoordelijk voor de afdeling Reis- en Verhuisvergunningen. Isidore verhuisde in 1980 naar Beth Juliana in Herzliya.
Clematislaan 17 – gezin Pool
In een advertentie in Het Joodsche Weekblad van 21 november 1941 zocht het gezin Pool een hulp in de huishouding. Dit was het gezin van vertegenwoordiger Philip Pool (Amsterdam, – Sobibor, ), zijn echtgenote Jansje Eva de Jong (Apeldoorn, 12 mei 1910) en hun kinderen Matthijs Henoch (Amsterdam, – Westerbork,
Dahlialaan 44 – Wolfgang Weisz
Op 6 maart 1937 vierde Wolfgang Weisz zijn Bar Mitswa (kerkelijk meerderjarig). Wolfgang was een zoon van Josef (Jozef) Weisz (Flamersheim, 16 mei 1893 – 1976) en Erna Falk (Krefeld, 2 juli 1893 – Tröbitz, 6 mei 1945). In 1933 vluchtte de zionistische Jozef Weisz, koopman, met zijn vrouw Erna Weisz-Falk en zoons Wolfgang (29 maart 1924) en Klaus Albert (Keulen, 11 juni 1928) naar Nederland. Zij waren geïnterneerd van 29 januari 1942 tot 11 januari 1944, toen zij op transport gingen naar Bergen-Belsen.
Brederoolaan 9 – Kaufmann
Het gezin Kaufmann woonde hier rond 1938.
Hoogeweg 33 – melkerij Mariënbosch
Deze zuivelhandel leverde rond 1935 (ook) koosjere melk.
Merellaan 9 – mevrouw Tietz
Rond 1939 woonde mevrouw Tietz op dit adres, zij was een contactadres voor de Joodsche Vrouwenraad in Nederland.
Mevrouw Tietz was Margarete Caecilie Dzialoszynski (Berlijn, 31 augustus 1887 – Londen, 26 februari 1972). Zij was een dochter van Albert Ariel Dzialoszynski, een groothandelaar, en Emma Sarah Meyermann. Margarethe trouwde met Alfred Leonhard Tietz (Stralsund, 8 juni 1883 – Jeruzalem, 4 augustus 1941), zoon van de warenhuis-ondernemer Leonard Tietz. In 1914 nam Alfred de warenhuisketen over, Leonard Tietz AG, met 5000 werknemers. Onder de leiding van Alfred had de keten in 1929 49 filialen en 15000 werknemers.
Kort na de machtsovername door Hitler in 1933 werden de Joodse ondernemingen geboycot en Alfred werd in april 1933 gedwongen om zich terug te trekken uit de onderneming. In juli 1933 werd de onderneming omgedoopt tot ‘Kaufhof’.
In 1934 vluchtten Alfred en Margarethe naar Amsterdam. Kort voor de Duitse inval in Nederland lukte het Alfred en Margarethe om met een schip naar het Britse Mandaatgebied Palestina te ontkomen.
Margarethe was rond 1938 actief in de Joodse Vrouwenraad in Nederland.
Merellaan 34 – gezin Van Straten
In een advertentie in Het Joodsche Weekblad van 9 januari 1942 zocht dit gezin een net meisje of huisknecht.
Oosterduinweg 249 – Karel Josef Edersheim
Karel Josef Edersheim (Den Haag, 7 september 1893 – Amsterdam, 25 mei 1976) woonde hier rond 1934 en was actief in de Nederlandse Zionistenbond.
Vondellaan 14 – gezin Hayn
Mevrouw Hayn zocht via een advertentie in Het Joodsche Weekblad van 21 november 1941 een hulp in de huishouding. Dit was Luise Henriëtte Stern (Berlijn, – Auschwitz, ) en zij woonde hier met haar man, Herbert Emil Leopold Hayn (Berlijn, – Auschwitz, ).
Westerlaan 19 – Samuel de Kadt
Samuel de Kadt (Oss, – Bloemendaal, ) was directeur van de N. V. Hollandsche Maatschappij voor Gecondenseerde Melk te Alkmaar en woonde rond 1936 in Aerdenhout. In 1936 werd hij benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau. Samuel was gehuwd met Louise Helene Israëls (Weener, – Auschwitz, ). Zij hadden drie kinderen; Stefan (Rotterdam, – Londen, ), Rose (Rotterdam, – Auschwitz, ) en Louis (Rotterdam, – Auschwitz, ). Voor de verhuizing naar Aerdenhout woonde het gezin op de Heemraadssingel in Rotterdam.
Westerlaan 24 – gezin M. Bloch
In Het Joodsche Weekblad van 23 januari 1942 zocht M. Bloch een hulp in de huishouding. Hier woonden Ina Anna Pick (Detroit, – Auschwitz, ) en haar echtgenoot Max Bloch (Amsterdam, – Auschwitz, ).
Westerlaan 31 – gezin Van Leer
In Het Joodsche Weekblad van 5 december 1941 zocht mevrouw Van Leer een hulp in de huishouding.
Zandvoorterweg 8 – Elisabeth Levenbach – Goudeket
Juriste Elisabeth Goudeket (Amsterdam, – Tröbitz, woonde rond 1935 in Aerdenhout en was betrokken bij de Vereeniging van Practisch Palestinawerk (penningmeester). Elisabeth studeerde rechten van 1912 – 1919 aan de Universiteit van Amsterdam. In 1919 promoveerde ze tot doctor. Elisabeth was gehuwd met koopman in elektrische artikele.n Adolf Levenbach (Amsterdam, – Bergen-Belsen, ) en zij hadden twee kinderen, Joost Adolf en Annelie Mia, die de oorlog overleefden. Naast haar baan en haar werk voor de Vereeniging voor Practisch Palestinawerk was Elisabeth secretaris van de Vereeniging Maatschappelijk Werk onder Joodsche Zieken te Amsterdam en bestuursli).d Vereeniging ter bescherming van Joodsche meisjes.
Zandvoorterweg 58 – mevrouw Bunge – Hanf
Mevrouw Bunge – Hanf zocht via een advertentie in Het Joodsche Weekblad van 12 december 1941 een hulp in de huishouding. Heilgymnaste Jennij Hanf (Amsterdam, 16 april 1901) was gehuwd met ‘landenchef’ bij ENKA Hans Bunge (Amsterdam, 13 augustus 1898). Zij hadden de volgende kinderen kinderen; pianist Ernst Alexander (Amsterdam, 19 juli 1924 – Utrecht, 17 juli 1980), Joost (Arnhem, 10 januari 1927 – Arnhem, 24 juni 1928), Lucas (Sao Paulo, 3 augustus 1929) en Hans.
Jennij was een zus van de musicus Robert (Bob) Hanf (Amsterdam, – Midden-Europa, ).
Zandvoorterweg 90 – J. M. Menko
In een advertentie in Het Joodsche Weekblad van 14 november 1941 vroeg mevrouw J. M. Menko een hulp in de huishouding. Dit was Frederica Henriëtte Kooperberg (Oosterhout, – Bloemendaal, ) en zij was gehuwd met katoen- en manufacturenfabrikant Julius Maurits Menko (Enschede, – Bloemendaal,
bron:
algemene informatie: Saskia van Ginkel – Meester e.a., Monumenten in Nederland, Noord-Holland (2006) 79.
Schoolreis, “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 21-07-1911, p. 2. Geraadpleegd op Delpher op 08-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn.=ddd:010859338:mpeg21:p002.
SCHOOLREISJE.. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 01-09-1916, p. 2. Geraadpleegd op Delpher op 08-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860469:mpeg21:p002.
Edersheim, “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 28-12-1934, p. 9. Geraadpleegd op Delpher op 08-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874551:mpeg21:p009.
Melkerij Mariënbosch, Advertentie. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 26-09-1935, p. 30. Geraadpleegd op Delpher op 08-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000582031:mpeg21:p00030.
Adolf Levenbach, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 503.
De Kadt, ONDERSCHEIDINGEN. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 04-09-1936, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 08-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010871361:mpeg21:p006.
Wolfgang Weisz, Familiebericht. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 26-02-1937, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 08-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010871386:mpeg21:p006.
Weisz; E. M. Moraal, Als ik morgen niet op transport ga, ga ik ‘s avonds naar de revue’: kamp
Westerbork in brieven, dagboeken en memoires (1942-2010) (2013) 489.
Westerlaan, Advertentie. “De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad”. ‘s-Hertogenbosch, 19-06-1933, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 08-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010535342:mpeg21:p007.
Oosterduinweg, Jaarboek van het Genootschap Amstelodamum. Geraadpleegd op Delpher op 08-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMGAMS01:001063003:00001.
Kaufmann, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 01-07-1938, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 08-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874630:mpeg21:p006.
Tietz, BINNENLAND.. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 19-01-1939, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 08-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000580100:mpeg21:p00007.
Alred Leonard Tietz, wikipedia, https://de.wikipedia.org/wiki/Alfred_Leonhard_Tietz (geraadpleegd 8 september 2023).
Hamburg – Leuvenberg, Noord-Hollands Archief, BS Huwelijk, Haarlem, 9 april 1935, aktenummer 191.
Leuvenberg, Advertentie. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 31-10-1941, p. 12. Geraadpleegd op Delpher op 08-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318179:mpeg21:p012.
Henriëtte Suzanna Leuvenberg, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 1609.
Isidore Lodewijk Hamburg, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 1466.
Menko, Advertentie. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 14-11-1941, p. 12. Geraadpleegd op Delpher op 09-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318181:mpeg21:p012.
Hayn, Advertentie. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 21-11-1941, p. 11. Geraadpleegd op Delpher op 09-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318182:mpeg21:p011.
Philip Pool, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 645.
Pool, Ghetto Fighter’s House Archive, Jansje – Eva Pool – de Jong: hiding in the Netherlands, internment in the Westerbork camp and the Terezin ghetto, catalogusnummer 179.
Eva Pool – de Jong, kaart Joodsche Raad, Arolsen Archives, 130356881 (Jansje E POOL DE JONG).
Van Leer, Advertentie. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 05-12-1941, p. 10. Geraadpleegd op Delpher op 09-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318184:mpeg21:p010.
Bunge – Hanf, Advertentie. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 12-12-1941, p. 13. Geraadpleegd op Delpher op 09-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318185:mpeg21:p013.
Jennij Hanf, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 310.
Speyer, Advertentie. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 12-12-1941, p. 13. Geraadpleegd op Delpher op 09-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318185:mpeg21:p013.
Van Straten, Advertentie. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 09-01-1942, p. 12. Geraadpleegd op Delpher op 09-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318189:mpeg21:p012.
Bloch, Advertentie. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 23-01-1942, p. 11. Geraadpleegd op Delpher op 09-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318302:mpeg21:p011.
Hamburg, De joodsche wachter. 9 augustus 1935. Geraadpleegd op Delpher op 09-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005445084:00001.
Tietz, Ha’ischa. 1 september 1938. Geraadpleegd op Delpher op 09-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMATR01:001890009:00001.
Leuvenberg, De joodsche wachter. 12 april 1935. Geraadpleegd op Delpher op 10-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005445067:00001.
illustratie:
Melkerij Mariënbosch, Advertentie. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 26-09-1935, p. 30. Geraadpleegd op Delpher op 08-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000582031:mpeg21:p00030.
Wolfgang Weisz, Familiebericht. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 26-02-1937, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 08-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010871386:mpeg21:p006.
Stadsarchief Amsterdam, beeldbank. Boerderij aan een landweg in Aerdenhout. Afbeelding uit de omslag Mooi Bloemendaal, uitgave van de Vereeniging “Bloemendaal’s Bloei” onder redactie van J. Wolbers (architect). Bickhoff, H.W.J. (1866-1933), Joh. Enschede en Zonen Haarlem. 1908. 000291000898.
Alred Leonard Tietz, wikipedia, https://de.wikipedia.org/wiki/Alfred_Leonhard_Tietz (geraadpleegd 8 september 2023). Von unbekannt – https://epb.bibl.th-koeln.de/frontdoor/deliver/index/docId/1948/file/Tietz_Warenhaus_ebook.pdf, Gemeinfrei, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=126102608.
Menko, Advertentie. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 14-11-1941, p. 12. Geraadpleegd op Delpher op 09-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318181:mpeg21:p012.
Hayn, Advertentie. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 21-11-1941, p. 11. Geraadpleegd op Delpher op 09-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318182:mpeg21:p011.
Leuvenberg, De joodsche wachter. 12 april 1935. Geraadpleegd op Delpher op 10-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005445067:00001.
gepubliceerd:
8 september 2023
laatst bijgewerkt:
9 september 2023