De Londonse Wiener Holocaust Library aan Russell Square is nog steeds een baanbrekende bibliotheek die bewijsmateriaal leverde in tal van processen tegen de nazi’s. De bibliotheek begon ooit in Berlijn en werd voortgezet op de Jan van Eijckstraat 16hs in Amsterdam. Uiteindelijk kwam de bibliotheek in Londen terecht. Het verhaal over Alfred Wiener.
Alfred Wiener werd op 16 maart 1885 in Potsdam geboren en promoveerde als arabist. Hij vocht tijdens de Eerste Wereldoorlog voor Duitsland en zag de opkomst van extreemrechts in de jaren na die oorlog en volgde dit met militaire precisie. Al in 1919 schreef hij al pamfletten om de bevolking te waarschuwen. In Berlijn bouwde hij met collega’s een archief op over de propaganda van de nazi’s, de kwaadaardige boodschappen in Hitlers Mein Kampf. Göring gaf Wiener een laatste waarschuwing toen Hitler in 1933 de macht greep, de bibliotheek zou moeten worden vernietigd. In Hitlers Duitsland was geen plaats voor tegengeluiden.
Op 23 april 1934 werd Dr. Alfred Wiener (Potsdam, 16 maart 1885 – Londen, 4 februari 1964) op de Jan van Eijckstraat 16hs in Amsterdam ingeschreven, nadat hij eerst een periode in een hotel verbleef. Hij vluchtte naar Amsterdam met zijn vrouw Margaretha Minna Saulmann (Hamburg, – Sankt Gallen, ), doctor in de economie, en zijn dochters Ruth Hannah (1927 – 2011), Eva Elise (1930 – 1977) en Mirjam Emma (1933 – 2017). Alfred kreeg in Amsterdam een aanstelling als adviseur voor het Joodsche Vluchtelingen Comité en hij bouwde verder aan de bibliotheek. Deze bibliotheek, toen de Jewish Central Information Office genaamd, was gevestigd op de Jan van Eijckstraat 14hs, er was een inpandige doorgang naar dit huis. Omdat daar de voordeur ontbrak kwamen er geen pottenkijkers.
Ook Margaretha was actief en schreef voor Duitsland artikelen over het economische beleid en de antisemitische aard van de nazi’s. Margaretha bood hulp aan Joodse vluchtelingen, was secretaresse van de Stichting Joodsche Arbeid en tijdens de bezetting Chef de Bureau van de afdeling ‘Hulp aan Vertrekkenden’ van de Joodsche Raad.
In het deel van de stad waar de Wieners in Amsterdam woonde, woonden veel Joodse vluchtelingen uit Duitsland en Oostenrijk.
Ruth, Eva en Mirjam gingen naar dezelfde liberale synagoge als Margot en Anne Frank en leerden daar Hebreeuws én volgden montessorionderwijs, de zussen Wiener op de 1e en Margot en Anne op de 6e montessorischool. Otto Frank was een huisvriend.
Nederland was neutraal en probeerde een strikte neutraliteitspolitiek te voeren. De bibliotheek van Wiener was uitgesproken en Minister-president Colijn verzocht Wiener deze activiteiten te staken. Het belang van de bibliotheek was echter al bewezen. Wiener opereerde onder de radar, maar in 1935 verklaarde een rechter in Zwitserland, na de informatie en hulp die hij van Wiener kreeg, dat het antisemitische werk De Protocollen van Wijzen van Zion ‘schadelijk’, ‘overduidelijk bedrog’ en ‘ridicule onzin’ was.
Een en ander veranderde na de Kristallnacht (9 op 10 november 1938). De berichten die uit Duitsland kwamen waren verschrikkelijk en Wiener begreep dat dit zich over heel Europa zou verspreiden. De bibliotheek was in Amsterdam niet veilig en de bibliotheek werd verhuisd naar Londen. Alfred ging mee, Margaretha en de dochters bleven in Amsterdam. De hoop was dat ze snel konden volgen. Via zijn contacten werden er vier valse Paraguayaanse paspoorten geregeld. Deze kwamen te laat, Nederland was inmiddels bezet.
Margaretha en de dochters gingen niet in de onderduik zoals het gezin Frank. Op 20 juni 1943 was er een grote razzia en het viertal werd gearresteerd en overgebracht naar Westerbork. Na zeven maanden werden ze op 11 januari 1944 naar Bergen-Belsen gedeporteerd waar ze Anne en Margot Frank nog ontmoetten, die kwamen daar terecht na Auschwitz. De valse paspoorten gingen toch nog een rol spelen. Ze zorgden er uiteindelijk voor dat moeder en dochters per trein naar het neutrale Zwitserland mochten reizen. Margaretha overleed alsnog na aankomst in Zwitserland in het ziekenhuis van Sankt Gallen. Ze was uitgemergeld en had steeds haar rantsoenen aan haar dochters gegeven. Na Zwitserland konden de dochters de boot nemen naar de Verenigde Staten, waar Alfred al enige tijd was om door te werken aan de bibliotheek. Zelfs in Londen was dat te ingewikkeld geworden.
Deze ‘Wiener Library’ werd de hoeksteen voor allerlei naoorlogse processen, waaronder de Neurenberger processen. Bij het proces tegen SS’er Adolf Eichmann in Jeruzalem vormde de informatie uit de bibliotheek de basis voor zijn ondervragingen. In Londen is de Wiener Holocaust Library nog steeds actief en is het belangrijkste en grootste onderzoekscentrum ter wereld.
bron:
Geert Langendorff, De man die elke stap van de nazi’s volgde, Volkskrant 3 december 2022, Zaterdag & Zondag (3 december 2022) p. 8.
Adolf Wiener, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 924.
Margarethe Wiener – Saulmann, kaart Joodsche Raad, Arolsen Archives, 130399671 (Margarete M S WIENER SAULMANN).
gepubliceerd:
5 december 2022
laatst bijgewerkt:
10 februari 2024