In december 1942 kwam Max (Max Michaelis) Ehrlich (Berlijn, 7 december 1892 – Auschwitz, 1 oktober 1944) in Westerbork aan en hij nam het initiatief om, met toestemming en in opdracht van de kampcommandant Gemmeker, de Gruppe Bühne op te richten, het cabaret van Kamp Westerbork. Max Ehrlich woonde kort in Amsterdam voordat hij naar Westerbork moest, vanaf 19 december 1941 op de Parnassusweg 22-2. Hij was gehuwd met Charlotte Cohn (Cottbus, 1 februari 1893 – 1978).
Een cabaret in het voorportaal van de hel lijkt vreemd en over de ideeën van Ehrlich kan alleen maar gespeculeerd worden. Het sloeg wel een aantal vliegen met één klap. De artiesten van het cabaret konden niet op transport, zij waren permanent bezig met het voorbereiden van de voorstellingen. De voorstellingen gaven ontspanning, en het normaliseerde het leven in het kamp.
Het idee van Ehrlich lag ook in de lijn van de ideeën van Gemmeker, die vond dat de gevangenen zich moesten kunnen ontspannen door sport, muziek en cabaret.
Er werden volledige revues opgevoerd, zoals “Total Verrückt” en “Humor und Melodie”.
De voorstellingen waren in het Duits en de nazi-kampleiding woonde de voorstellingen bij. Met name de commandant Gemmeker was een liefhebber van de revues. De nazi-autoriteiten moedigden deze revues zelfs aan en de SS deed er alles aan om de uitvoeringen tot een doorslaand succes te maken.
De kwaliteit was zeer hoog. Het Joodse neusje-van-de-zalm zat immers in Westerbork en deze plek werd vanwege de wrange achtergrond een unieke samenvoeging van uitzonderlijke talenten.
Onder de leden van het cabaret zaten verschillende Duits-Joodse grootheden: Willy Rosen (geboren 18 juli 1894 als Willy Rosenbaum in Magdeburg), Mara Rosen, Erich Ziegler, Otto Aurich, Liesl Frank, Camilla Spira, Max Ehrlich maar ook Nederlandse kunstenaars als Esther Philipse, Lothar Ringer, Johnny & Jones, Louis de Wijze en Jetty Cantor.
De positie van de theatergroep in het kamp was bijzonder. Aan de ene kant gaf deze positie bescherming voor verdere deportatie – voor een korte of langere tijd. Aan de andere kant hadden medegevangenen wel een mening over deze groep. Etty Hillesum noemt ze in haar dagboek “de hofnarren van de commandant”.
Dinsdag
De dinsdagen waren bijzondere dagen in Westerbork. Op dinsdag vertrok het transport naar de kampen in Oost-Europa (in het begin overigens twee keer per week), ’s avonds was de uitvoering in de Grote Zaal, de “Bunter Abend”, steevast bijgewoond door Gemmeker die op de eerste rij zat. Hij applaudisseerde overigens nooit voor de artiesten, een ariër applaudisseert niet voor Joden, vond hij.
Niet alleen de uitvoering van revues, maar ook cabaret en muziek (gruppe Musik Lager Westerbork) waaronder het populaire lied. Het duo Johnny en Jones was er geprogrammeerd.
Johnny en Jones zongen in imitatie-Engels, wat door de commandant minder gewaardeerd werd, hij hield meer van Duits.
Artiesten die in Gruppe Bühne speelden:
Otto Aurich (Wenen, 11 februari 1900 – Amsterdam, 23 maart 1961),
Jacques Barendse (Rotterdam, – Bergen-Belsen, muziek Humor und Melodie,
Benny Behr (Groningen, 27 februari 1911 – Hilversum, 16 augustus 1995),
Jonas Blumenzweig (1905 – 1945),
Hannelore Cahn ((Hamburg, 27 november 1923 – New York, 2014),
Jetty Cantor (Den Haag, 16 mei 1903 – Hilversum, 23 april 1992),
Mozes Cantor (1902-1954), muziek Humor und Melodie,
Michel Cauverien )Amsterdam, – Tröbitz, kostuums Humor und Melodie,
Simon Dekker – Dickson (1892-1945), choreografie Humor und Melodie,
Wolf Drukker, muziek Humor und Melodie,
Max Ehrlich (Berlijn, 7 december 1892 – Auschwitz, 1 oktober 1944),
Franz Josef Engel (Wenen, – Auschwitz, ),
Isidor Hermann Feiner (Stanislawow, – Auschwitz, ),
Catharina Frank (Rotterdam 1917 – 2003)
Liesl Frank (Alice Aufrichtig – Frankl) (Praag, – Extern kommando Christianstadt, ),
Jean Freund (Berlijn, 13 augustus 1900), muziek Humor und Melodie,
Isaak Gokkes, muziek Humor und Melodie,
Jack Goudsmit (Chiswick, USA, 25 mei 1917), muziek Humor und Melodie,
Ulla Gross
Simon Hangjas (Amsterdam, – Auschwitz, ), muziek Humor und Melodie,
Lotte Heider (1908 – 1989),
Maurice van Kleef (muziek Humor und Melodie)
Leo Emiel Kok (Berchem, 7 januari 1923 — Sankt Wolfgang (Ebensee), 12 mei 1945), decorontwerper Humor und Melodie,
Beatrice Lissauer (1925)
Ruth Pagener (Oldenburg, – Midden-Europa, )
Esther Philipse
Nardus van Ploeg (Rotterdam, 28 november 1905 – Buchenwald, 24 februari 1945), muziek Humor und Melodie,
Lothar Ringer
Mara Rosen (Olga Maria Krauskopf) (Charlottenburg, – Midden-Europa, ),
Willy Rosen (Magdeburg, – Auschwitz, ),
Heinz Otto Rosenfeld (Wenen, – Polen, ),
Nathan Slier (Rotterdam, – Auschwitz, ), muziek Humor und Melodie,
Camilla Spira (Hamburg, 1 maart 1906 – Berlijn, 25 augustus 1997),
Jacky de Vries (muziek Humor und Melodie)
Günther Witepski (Kassel, – Auschwitz, Louis de Wijze (Boxmeer, 30 mei 1922 – Berg en Dal, 20 juli 2009),
Erich Ziegler (3 januari 1900 – 24 december 1948).
verder
– Het hout van het toneel was afkomstig van de door de nazi’s vernielde synagoge van Assen.
– Gruppe Bühne trad op tussen september 1943 en augustus 1944.
Hoe ging het verder?
In Gruppe Buhne speelden veel Duits-Joodse artiesten, ook ook een aantal Nederlands-Joodse artiesten. Hun deelname aan het cabaret gaf hun een bepaalde mate van bescherming, in ieder geval om snel gedeporteerd te worden. Hoe is het afgelopen met de artiesten die achterhaal konden worden?
Jacques Barendse (muziek Humor und Melodie)
Jacques Isaac Barendse werd op 5 maart 1918 in Rotterdam geboren. Hij was gehuwd met Rechel Betsie de Beer (Den Haag, 20 maart 1920). Tijdens het verblijf van Jacques en Rechel in Westerbork werd hun dochter Jansje Eva geboren op 17 april 1943. Jansje werd met haar moeder in Auschwitz vermoord op 19 november 1943. Jacques kwam in Bergen-Belsen terecht, waar bij op 31 maart 1945 vermoord werd.
Jetty Cantor (Henriëtte Frank)
Jetty was violiste, zangeres en actrice en haar echte naam was Henriëtte Frank. Ook haar moeder was actrice en zij trad veel op in Duitsland. Jetty werd geboren in Den Haag op 16 mei 1903. In augustus 1944 ging Jetty op transport en kwam uiteindelijk in Theresienstadt terecht. Enkele maanden daarna ging ze door naar Auschwitz waar ze in een orkest speelde dat gevangenen begeleidde die naar de gaskamer werden gevoerd.
Jetty overleefde en overleed in Hilversum op 23 april 1992.
Mozes Cantor (muziek Humor und Melodie)
Mozes Cantor was de echtgenoot van Jetty Cantor. Mozes werd in 1903 in Amsterdam geboren, overleefde de oorlog en scheidde van Jetty in 1948.
Michel Cauverien (kostuums Humor und Melodie)
Michel Cauverien werd in Amsterdam geboren op 27 augustus 1914. Hij trouwde met Rosemunda Wilhelmina Elizabeth van Dreumel (Rotterdam, 18 juli 1914) en zij kregen twee kinderen.
bron:
westerbork.nl,
wikipedia,
youtubekanaal herinneringscentrum Kamp Westerbork,
go2war.nl,
www.joodsmonument.nl (geraadpleegd 2 april 2015)
www.theaterencyclopedie.nl, lemma Gruppe Buhne (geraadpleegd 4 april 2015)
Max Michaelis Ehrlich, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 216.
Charlotte Cohn, Stadsarchief Amsterdam. Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 159.
gepubliceerd:
30 april 2016
laatst bijgewerkt:
17 september 2022