Opeens was hij er – in de gevel van woningen, zichtbaar bij de diamantfabriek van Gassan aan de Nieuwe Uilenburgerstraat, de gevelsteen van Stoom Meel- en Broodfabriek De Leeuw. Een overduidelijk Joods bedrijf aangezien de gevelsteen naast het logo, een leeuwtje dat op een stapel broden ligt, ook zowel 1881 als 5642 als jaartelling laat zien.
De voormalige fabriek ging in de jaren tachtig van de vorige eeuw tegen de vlakte. Wat er er terug te vinden over dit bedrijf?
Het bedrijf was op de Nieuwe Uilenburgerstraat 115-119 (later vergroot tot 115 – 123) gevestigd en de fabriek werd ontworpen door architectenbureau H. Bijvoets. De gevelsteen is op de juiste locatie bevestigd, want de fabriek stond links van Gassan. Het gehele voorterrein van Gassan, nu parkeerplaats, was gevuld met kleine ondernemingen en ter hoogte van de huidige Uilenburgerwerf stond deze grote fabriek.
De funderingswerken voor de fabriek werden in oktober 1881 aanbesteed voor een bedrag van ƒ 12.840,- aan H. J. Meekers. Het bedrijf werd aangedreven door twee stoommachines die geleverd werden door E. H. Begeman uit Helmond voor een bedrag van ƒ 27.930,-. Berichten over de opening van het bedrijf zijn nog niet gevonden, in juli 1882 bleek er al brood geproduceerd te worden en verscheen de eerste advertentie in het Nieuw Israëlietisch Weekblad. In oktober van dat jaar verscheen er in dezelfde krant een verslag van een bezoek aan het bedrijf: ‘Eerst nu waren wij in de gelegenheid een bezoek te brengen aan de onlangs opgerichte stoom- meel- en broodfabriek De Leeuw in de Uilenburgerstraat. Al dadelijk constateeren wij, dat wij met bijzonder genoegen de inrichting hebben bezichtigd. In détails te treden, daarvoor is hier niet de plaats ; het zou ons te verleiden, indien wij wilden beginnen met de machinekamer, waarin een machine van 50 paardenkracht, en eindigen met de ruime zolders, die tot bergplaats voor tarwe en meel dienen. Vermelden wij slechts, dat de geheele inrichting, zoowel die waar het graan in zijn verschillende bewerkingen tot meel, geschikt om er brood van te bakken, wordt gemalen, als die, waar het brood gebakken wordt, een uitmuntenden indruk maakt; dat alles den stempel draagt van uit een onbekrompen beurs te zijn aangelegd ; dat geprofiteerd is van de nieuwste vindingen op het gebied der meel- en broodbereiding, en dat de directie heeft getracht alles aan te wenden, wat strekken kan, om haar begunstigers zoo goed en smakelijk mogelijk brood te leveren. Van ganscher harte wenschen wij, dat de directie in haar onderneming moge prospereeren’.
In oktober van dat jaar verscheen er een advertentie waarin ook de prijzen van de broden werden vermeld.
De Uilenburgerstraat was niet de enige locatie waar de broden te koop waren. Het bedrijf werkte met depothouders, wat ook andere fabrieken deden. M. I. v. d. Hoeden van de Zandstraat 27 is de eerste die is teruggevonden in de kranten. Hij verkocht niet alleen brood, maar ook andere kruidenierswaren en kaas, boter, koffie en thee. In 1888 verschijnt ook S. W. Tas van de Uilenburgerstraat 66 als depothouder.
Het bedrijf was succesvol en in 1884 wendde architect Bijvoets zich tot de gemeente met het verzoek de fabriek te mogen uitbreiden met een stoommachine en drie ovens. Dit verzoek werd gehonoreerd.
In 1889 werd het beeldmerk vastgelegd. Het beeldmerk werd gedeponeerd bij de griffie van de arrondissementsrechtbank in Amsterdam. Het stelde een leeuw voor, staande op de achterste poten met de voorpoten op een schild met een G. en L. Dit werd in reliëf gestempeld in de deksels van bussen voor beschuit-, koek- en banket en gestempeld op verpakkingen.
In 1890 verscheen in een van de advertenties de namen van de directeuren van het bedrijf. Het waren J. I. de Leeuw en I. J. Goudeket. Vanaf februari 1907 werd de onderneming geëxploiteerd door U. M. Ph. Hillesum. Al eerder, in 1901, bleek het bedrijf onder rabbinaal toezicht te staan van zowel de Sefardische als de Asjkenazische gemeentes, en de namen van opperrabijn Palache en Dr. Dünner staan onder de advertenties.
Conflict
Wat er precies is gebeurd is niet geheel duidelijk. Maar dat er wat aan de hand was, was te lezen in een advertentie uit april 1913. De eerdere eigenaren van de fabriek, Goudeket en De Leeuw, bleken in dat jaar een onderneming te hebben op de Valkenburgerstraat 239-243. Ze riepen de klanten op deze fabriek niet te verwarren met de Stoom Meel- en Broodfabriek De Leeuw op de Uilenburgerstraat, nota bene hun vroegere bedrijf. Ze melden dat deze firma nu door U. M. Ph. Hillesum, samen met de Firma M. M. van Praag, wordt gedreven en bovendien in liquidatie zou zijn, hetgeen in een advertentie uit februari 1913 van de fabriek werd ontkend. Ook in 1916 werd middels een advertentie herhaald dat Goudeket en De Leeuw niets te maken hadden met de broodfabriek. Daarnaast wordt nogmaals vermeld dat de fabriek in liquidatie is. Advertenties van de broodfabriek worden echter na dat jaar niet meer gevonden. In 1923 komt het pand weer naar voren als er een publieke veiling wordt gehouden van kleedjes en karpetten die opgeslagen lagen ‘in het pand ‘De Leeuw’ op de Nieuwe Uilenburgerstraat 115′. Rond 1916 was dus inderdaad een einde gekomen aan een van de grootste koosjere broodfabrieken van Amsterdam.
Wie was wie?
De enige U. M. Ph. Hillesum die voorkomt in het bevolkingsregister is docent Uri Meier Philip Hillesum (Meppel, 18 januari 1853 – Amsterdam, 11 mei 1921). Hij was docent bij de hoofdsynagoge en 40 jaar schoolhoofd van Reischies Gochmoh. Daarnaast was hij vennoot bij deze broodfabriek.
Uri was gehuwd met Jette Lehmann (Presburg, 1 januari 1857) en zij hadden de volgende kinderen; Jeremias Elia (Amsterdam, – Auschwitz, ), Sara (Amsterdam, – Amsterdam, ) en Jozeph Samuel (Amersfoort, 10 mei 1887), Naatje (Amsterdam, – Sobibor, ). Akiba Simeon (Amsterdam, – Sobibor, ), Mozes Tobias Salomo (Amsterdam, – Auschwitz, ).
J. I. de Leeuw en I. J. Goudeket worden nog nader uitgezocht. Tips zijn welkom.
bron:
Aanbestedingen.. “Algemeen Handelsblad”. Amsterdam, 03-10-1881, p. 2. Geraadpleegd op Delpher op 02-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010101796:mpeg21:p002.
Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 21-07-1882, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 02-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860871:mpeg21:p004.
Bezoek, Binnenland.. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 04-10-1882, p. 2. Geraadpleegd op Delpher op 02-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860882:mpeg21:p002.
Prijzen, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 03-11-1882, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 02-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860886:mpeg21:p004.
Depothouder, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 17-11-1882, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 02-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860888:mpeg21:p003.
Stadsnieuws Officieele Kennisgeving.. “Het nieuws van den dag : kleine courant”. Amsterdam, 19-03-1884, p. 9. Geraadpleegd op Delpher op 02-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010084463:mpeg21:p009.
Stadsnieuws. Officieele Kennisgeving.. “Het nieuws van den dag : kleine courant”. Amsterdam, 16-04-1884, p. 9. Geraadpleegd op Delpher op 02-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010084486:mpeg21:p009.
S. W. Tas, Advertentie. “Het nieuwsblad voor Nederland”. Amsterdam, 28-11-1888. Geraadpleegd op Delpher op 02-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMPM05:164919020:mpeg21:p00004.
Beeldmerk, Advertentie. “Algemeen Handelsblad”. Amsterdam, 18-05-1889, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 02-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010145413:mpeg21:p006.
De Leeuw / Goudeket, Advertentie. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 28-03-1890, p. 2. Geraadpleegd op Delpher op 02-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000559103:mpeg21:p00002.
toezicht, Advertentie. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 20-12-1901, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 02-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000568103:mpeg21:p00003.
Hillesum, Advertentie. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 28-12-1906, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 02-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000576044:mpeg21:p00003.
waarschuwing, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 11-04-1913, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 02-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860253:mpeg21:p007.
liquidatie, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 07-02-1913, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 02-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860244:mpeg21:p004.
M. M. van Praag, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 21-04-1916, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 02-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010859613:mpeg21:p008.
Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 28-04-1916, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 02-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010859614:mpeg21:p004.
veiling, Advertentie. “Nieuwe Rotterdamsche Courant”. Rotterdam, 25-10-1923, p. 11. Geraadpleegd op Delpher op 03-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010026857:mpeg21:p011.
Uri Meier Philip Hillesum, Stadsarchief Amsterdam, Bevolkingsregister 1874-1893, archiefnummer 5000, inventarisnummer 2047.
illustratie:
Stadsarchief Amsterdam, beeldbank. Achtergevel/doorsneden van broodfabriek de Leeuw, Nieuwe Uilenburgerstraat 115-119, Bijvoets Gzn, Yme Gerardus (1837-1901). Archief van Architectenbureau IJ. Bijvoets GZ. 24 oktober 1881. 010056918666.
Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 21-07-1882, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 02-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860871:mpeg21:p004.
Prijzen, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 03-11-1882, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 02-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860886:mpeg21:p004.
Depothouder, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 17-11-1882, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 02-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860888:mpeg21:p003.
Beeldmerk, Advertentie. “Algemeen Handelsblad”. Amsterdam, 18-05-1889, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 02-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010145413:mpeg21:p006.
Teruggeplaatste plaquette. © joodsamsterdam, 4 juli 2022
gepubliceerd:
3 juli 2022
laatst bijgewerkt:
4 juli 2022.