Nieuwe Uilenburgerstraat

In 1591 ontstonden er in de stad plannen om de stad richting het oosten uit te breiden. Dit was de zogenoemde Tweede Uitleg, en ervoor werden de eilanden Uilenburg, Rapenburg en Marken uitgegraven en aangeplempt. In 1593 was het gebied bewoonbaar en werden de eerste kavels uitgegeven, met name aan scheepsbouwers. Aan de westzijde van Uilenburg kwam houtopslag, aan de oostkant de scheepswerven. De eilanden waren echter smaller geworden dan men oorspronkelijk voor het oog had, en in de praktijk te smal voor behoorlijke scheepsbouw. Waarschijnlijk was dit de reden dat in 1619 de Admiraliteit van Amsterdam al verhuisde naar Rapenburg. Tussen 1606 en 1608 werd het gros van de bouwkavels op Uilenburg uitgegeven. 
Zowel Marken als Uilenburg waren slecht bereikbaar en in 1680 waren de scheepstimmerlieden met hun werven al verplaatst naar de Oostelijke Eilanden. Op Uilenburg kwamen nieuwe pakhuizen en bij het ontbreken van regels werden kavels opgedeeld en ontstonden er tal van sloppen, stegen en achterhuizen. Uilenburg werd een woongebied voor de arbeiders en een groot aantal verarmde (Oost-Europese) Joden. In 1879 kwam op het eiland de toen grootste diamantslijper ter wereld, die van Boas (nu Gassan). In de jaren twintig van de vorige eeuw werd de Uilenburgerstraat aan de westzijde gesloopt, en tevens de Batavierstraat, en werd de bredere straat de Nieuwe Uilenburgerstraat genoemd.

Uilenburgerstraat – polikliniek voor Minvermoogende Ooglijders
Deze kliniek werd op 1 april 1883 geopend. In deze wijk waren veel lijdens aan trachoom, een oogziekte die besmettelijk was en vooral voorkwam in de arme wijken, waar mensen dicht op elkaar woonden. In november van dat jaar verscheen een verslag waarin vermeld werd dat 402 ooglijders zich bij deze polikliniek hadden gemeld.

Uilenburgerstraat 3 – De Witte Leeuw
Rond 1895 was hier de koffiepellerij ‘De Witte Leeuw’ gevestigd. Op het pand was in 1916 al een gevelsteen bevestigd van een klimmende leeuw met als onderschrift ‘De Witte Leeu’.

Uilenburgerstraat 29 – Sophie Rosenthal Bewaarschool
Aan de Nieuwe Uilenburgerstraat 29 stond de Sophie Rosenthal bewaarschool. Deze school werd in 1887 gesticht, had tien lokalen en plaats voor 500 kinderen uit arme gezinnen. Rond 1920/1930 werd deze buurt gesaneerd en werd deze school verbouwd tot Vakschool voor Kleermakers.
Daarvoor zaten op deze school alle arme kinderen uit deze buurt. Na de oorlog was de school niet meer nodig, in 1956 is hij afgebroken en alleen de woning die bij de school hoorde staat er nog (op de foto’s hoe de school eruit zag, de woning vanaf de gemeentewerf, de woning vanaf de Valkenburgerstraat). De eerste steen voor de woning werd gelegd op 15 juni 1887.

verder
In april 1893 werd de bewaarschool vereerd met koninklijk bezoek.

Uilenburgerstraat 31 – R. M. Krant
R. M. Krant had hier in 1897 een winkel in kruideniers- en grutterswaren. Vermoedelijk was dit sigarenmaker Ruben Krant, die op 27 woonde. Mij was een zoon van Mozes Krant en werd geboren op 14 maart 1862 in Amsterdam. Ruben was gehuwd met Lea Tas (Amsterdam, 14 oktober 1862). Ruben overleed in Apeldoorn op 22 november 1913.

Uilenburgerstraat 30-34 – broodbakkerij Van Praag
Op dit adres was in 1893 de brood- en beschuitbakkerij van J. M. van Praag ORT gevestigd. Op het pand van nummer 34 was rond 1916 de gevelsteen aangebracht met het opschrift De Delftse Tuynpot 1750.

Uilenburgerstraat 38 – godsdienstonderwijzer I. S. Hildesheim
Deze godsdienstonderwijzer vestigde zich hier in 1885 en woonde daarvoor op de Jodenhouttuinen 15.

Uilenburgerstraat 63-65 – gevelsteen
Rond 1916 was hier een gevelsteen aangebracht met de verbeelding van David met de harp en het onderschrift D’Kooning David.

Uilenburgerstraat 68 – smid Rokkestikker
Jacob David Philip Rokkestikker (Amsterdam, 10 maart 1846) was smid en was op dit adres gevestigd in 1896. het gezin verhuisde in 1897 naar de Lange Houtstraat 5. Jacob was gehuwd met Roosje van Gelderen (Leiden, 8 april 1845) en zij hadden de volgende kinderen: Eva (Leiden, 4 januari 1871 – Auschwitz, 26 februari 1943), David (Amsterdam, 6 december 1872 – Auschwitz, 3 december 1942), Saartje (Amsterdam, 12 februari 1875) en Rachel (Amsterdam, 18 juli 1877),  Elisabeth (Amsterdam?, 15 maart 1881 – Amsterdam, 6 januari 1940) en Elkan (Amsterdam, 1 augustus 1884 – Sobibor, 21 mei 1943).

Nieuwe Uilenburgerstraat 76^hs – Rachel Moffie
Tijdens de oorlog woonde hier het gezin van Rachel Moffie, beter bekend als Brutale Coba.

Uilenburgerstraat 83 – gevelsteen
Hier was rond 1916 een gevelsteen aangebracht met het wapen van Amersfoort en het onderschrift ‘In ’t Wapen van Amsfort’.

Uilenburgerstraat 84 – café Kattenburg
Op dit adres was in 1897 het café van A. Kattenburg gevestigd en hij plaatste in augustus van dat jaar een biljard in zijn café.

Nieuwe Uilenburgerstraat 91 – Uilenburgersjoel
Een markant gebouw in deze straat is de Uilenburgersjoel, gebouwd in 1765 en te vinden via deze link.

Nieuwe Uilenburgerstraat 96 – J. D. Meijerschool
Van oktober 1941 – september 1943 was dit een Joodse lagere school. Als Joodse school stond de school officieel bekend als Joodse School nr. 2, maar ook de naam Jonas Daniël Meijerschool werd gebruikt. Dit was de naam van de Openbare Lagere School die in dit gebouw gevestigd was voordat de bezetter het gebouw aanwees als Joodse school. De school begon in september 1941 met 257 Joodse leerlingen. In september 1942 waren er nog 157 Joodse leerlingen ingeschreven en de school werd samengevoegd met Joodse School nr. 1 (Van Alphenschool) op de Oudeschans 35. Bij de scholen is een herinneringsplaquette aangebracht.

Uilenburgerstraat 100 – gevelsteen
In 1916 was hier een gevelsteen bevestigd van een burg (burcht) waar een uil uit kijkt, met als opschrift ‘Uilenburch’.

Uilenburgerstraat 110 – A. de Brave
A. de Brave woonde in 1880 op dit adres in de Uilenburgerstraat. Hij was depothouder voor broodfabriek A. de Haan ORT vanaf het moment dat deze werd geopend op 28 februari 1880.

Nieuwe Uilenburgerstraat 114 – badhuis
In de vorige eeuw hadden veel huizen, zeker in de armere wijken, geen bad, douche of zelfs warm water. Ook ontbrak stromend koud water wel eens en moest men het water bij een pomp halen. Op de foto links het Gemeentelijk Badhuis in de Uilenburgerstraat in 1924 (het badhuis is gebouwd in 1923). Vanaf 1941 was dit pand een Joods badhuis. Na juli 1943 was deze bestemming niet meer nodig.

Uilenburgerstraat 115-119 – De Leeuw
In 1882 adverteerde stoom-meel en broodfabriek De Leeuw met haar brood vanaf dit adres.

Uilenburgerstraat 118 – Café De Gunst
Café “de Gunst” was op nummer 118 gevestigd. De uitbaatster was wed. A. Schavrien. Dit was Judic Visjager (Amsterdam, 4 maart 1852), de weduwe van Asser Saul Cohen Schavrien. Zij had de volgende kinderen: Marianne (Amsterdam, 1 januari 1872), Mietje (Amsterdam, 11 maart 1877), Saul (Amsterdam, 14 maart 1879 – Auschwitz, 7 december 1942), Joseph (Amsterdam, 1 augustus 1882), Leendert (Amsterdam, 12 juli 1884 – Auschwitz, 5 oktober 1942), Benjamin (Amsterdam, 23 februari 1888) en Asser (Amsterdam, 10 augustus 1891).

Uilenburgerstraat 121 – I. S. van Elkan
I. S. van Elkan verkocht in 1881 Duits Kummelbrood ORT. Waarschijnlijk was dit Isaac Simon van Elkan (Aurich, 9 juli 1839).

Uilenburgerstraat 141 – Ph. M. Tak
Ph. M. Tak leverde alle soorten koek en gebak vanaf dit adres. Het was volgens zijn advertentie streng koosjer.

Nieuwe Uilenburgerstraat 143 – Lambert, Janssen & Neumann
Voor de fabriek van Boas, op 143-145, was een van de fabrieken gevestigd van de confectiefabriek van Lambert, Janssen & Neumann.

Uilenburgerstraat 159 – W. Meijer
W. Meijer had op dit adres zijn slagerij in 1893.

Nieuwe Uilenburgerstraat 173 – Diamantslijperij Boas
De gebroeders Boas stichtten deze diamantslijperij in 1879. Het was toen de grootste diamantslijperij in Europa. Hier werd 10.000 karaat geslepen per week op 357 slijpmolens. Boas en Van Moppes waren de eerste juweliers die een eigen fabriek lieten bouwen. In de eeuwen hiervoor werden de diamanten thuis geslepen. De mannen slepen de diamanten, de vrouwen dreven de schijven aan.
De gebroeders Boas stichtten deze fabriek precies op tijd. Toen in Zuid-Afrika diamant ontdekt werd, ten tijde van de opening, zorgde het voor een enorme opbloei van deze industrie. Toen dit wat afzwakte verhuurde Boas slijpmachines een zelfstandige diamantairs. In de jaren dertig van de vorige eeuw stortte de diamantindustrie in. Het gebouw werd toen gebruikt mede voor allerlei industrieën, zoals een textielhandel, kousenfabriek en een pantoffelfabriek.

In de oorlog vorderde de bezetter deze fabriek en zorgde dat er weer diamant geslepen werd, voor eigen gewin.
In 1944 werd de fabriek geliquideerd. Na de oorlog werd de fabriek gebruikt voor de opslag van textiel, en sinds de jaren negentig nam de firma Gassan de fabriek over en herstelde hier de diamantindustrie weer in ere. Een filmpje waar in slijperij van Boas te zien is vindt u hier. Meer over Boas staat hier.

Cullinan
De Cullinan werd in Amsterdam met succes gekloofd en geslepen door Joseph Asscher van Diamantslijperij Asscher, de meest vooraanstaande diamantslijper van die tijd. In het oppervlak van de steen werd een klein “venster” geslepen, zodat Ascher de breuklijnen en inclusies (onvolkomenheden) kon zien. De heer Asscher liep dagenlang met de steen in zijn zak rond en bekeek en hanteerde de steen telkens weer. Op 10 februari 1908 waagde hij het erop. Hij had een kleine snede in de steen gemaakt en zou deze klieven met het risico dat de steen ook kon versplinteren. De slag waarmee hij de steen kloofde vergde zoveel van hem dat hij na afloop flauwviel. De bewerking was desondanks feilloos.
Van de Cullinan zijn negen grote en 96 kleine diamanten geslepen, waaronder de Star of Africa (of: Cullinan I). Deze diamant van 530,2 karaat is verwerkt in de scepter van de Britse koning, maar de steen wordt door de koningin ook in een broche gedragen. De andere stenen zijn verwerkt in de kroonjuwelen. Een deel van de steen bleef in de vorm van kleine briljanten en slijpsel achter bij de firma Asscher als werkloon voor het splijten en slijpen.

verder
Bij de ingang is de eerste steen aangebracht door Julius Hartog Boas, 1½ jaar oud, op 22 april 1887.

Uilenburgerstraat – afbraak
De grootscheepse sanering van de wijk heeft ertoe geleid dat de Nieuwe Uilenburgerstraat veel breder is dan de voormalige Uilenburgerstraat. De gevelwand aan de zijde van de synagoge staat min of meer op de historische plaats, de gevelwand aan de andere zijde staat veel te verder naar het westen. De sanering werd rond 1920/1930 gedaan, maar niet helemaal. De laatste huizen werden afgebroken rond 1992, zoals te zien is in nevenstaande foto. Dit was het zogenoemde FOLTU-terrein, genoemd naar de firma N. V. Foltu v/h Folkers & Co. en op die locatie moest ruimte komen voor de Stadsreiniging. Daarmee ligt het dus naast de genoemde Sophie Rosenthal Bewaarschool.