De Topaasstraat is een kort straatje in de diamantbuurt in Amsterdam tussen de Smaragdstraat en de Jozef Israëlskade.
Topaasstraat 2-1 – echtpaar Swaab – Vieijra
In januari 1936 vierde het echtpaar Swaab – Vieijra hun 55-jarig huwelijk. Salomon Swaab (Amsterdam, 28 november 1857 – Sobibor, ) was gehuwd met Rachel Vieijra (Amsterdam, 26 juli 1857 – Amsterdam, 14 maart 1939). Salomon werd doof geboren en hij ging van 13 augustus 1864 tot 1 juli 1874 naar de Dovenschool in Groningen. Hij was zetter bij de drukkerij van Joachimsthal. Ook Rachel was doof, ging naar de Dovenschool in Rotterdam en zij waren beiden lid van de Amsterdamse dovenvereniging Guyot. Rachel en Salomon kregen twee dove zoons; typograaf Salomon (Amsterdam, – Sobibor, ) en typograaf Mordechai (Amsterdam, – Auschwitz, ). Salomon Sr. woonde aan het begin van de oorlog in Pension Verdoner, op de Weesperzijde 141.
Topaasstraat 4 – Sal Duits
Salomon Duits (Amsterdam, 28 april 1920) vierde op 6 mei 1933 zijn Bar Mitswa (kerkelijk meerderjarig). Salomon was een zoon van Sloman Duits (Amsterdam, 16 februari 1877 – Amsterdam, 22 mei 1935) en Betje Boeken (Amsterdam, 8 maart 1880 – Amsterdam, 23 juli 1963).
Topaasstraat 5hs – gezin Bobrownitzki
Op dit adres woonde het gezin van agent in textiel Alphons Bobrownitzki (Venlo, – Amsterdam, ), zijn vrouw Engel Veldman (Schoterland, – Auschwitz, ) en hun zoons Herman (Amsterdam, – Seibersdorf, ) en Sigmund (Amsterdam, – Auschwitz, ). Alphons pleegde zelfmoord. Hij was Jood en communist en wist aan de vervolging te ontkomen door zijn opname in het Wilhelmina Gasthuis in Amsterdam. In mei 1943 werd zijn verblijf daar te gevaarlijk en ging hij bij particulieren in onderduik. Toen dit niet langer mogelijk bleek, achtte Fons het risico voor anderen te groot en maakte hij een eind aan zijn leven. Het gezin stond model voor de novelle De ondergang van de familie Boslowits van Gerard Reve.
Topaasstraat 6-2 – Nathan Jut en Riekje Zwarts
Vanaf februari 1939 woonde Nathan Jut (Amsterdam, – Sobibor, ) en zijn vrouw Riekje (Rika) Zwarts (Amsterdam, – Sobibor, ) op Topaasstraat 6-2. Na de 5-jarige HBS-A (handelsschool) werkte Nathan als corrector bij het Instituut voor Individuele Ontwikkeling (IVIO). Hij was goed bevriend met Herman Musaph en Sal Santen. Net als zij, en zijn broer Max, was Nathan van 1932 tot 1935 lid van de Onafhankelijke Socialistische Partij. Aan het begin van de oorlog werd hij bij het IVIO vanwege zijn Jodendom ontslagen. Hij nam deel aan de Februaristaking. Vanaf 23 februari 1942 was hij sociaal werker bij Sociale Zorg van de Joodsche Raad, hij volgde hiervoor een opleiding maatschappelijk werk bij de Joodsche Raad. Vanwege dit werk kreeg hij een sper die later werd ingetrokken.
Nathan en Riekje brachten hun in september 1940 geboren kind onder bij familie in Amsterdam-Zuid. Op 21 of 22 juli 1943 werden Nathan en zijn vrouw in Westerbork geregistreerd, drie weken later werden ze op transport gezet. Hun kind overleefde de oorlog en groeide op bij de zus van Riekje. In Sobibor is een gedenksteen voor Nathan en Riekje geplaatst.
Voor hun deportatie woonden Nathan en Riekje op de Eemsstraat 60-1.
Zie: Bart de Cort, Genie en trauma; Leven en werk van Lode Brakel (1940-1981) (s.l. 2015).
Topaasstraat 10hs – Klara Tailleur – Boekdrukker
Op 14 juli 1936 vierde Klara Tailleur – Boekdrukker (Den Helder, – Antwerpen, haar 80e verjaardag. Klara woonde in het begin van de oorlog op de Junostraat 7 in Berchem.
Topaasstraat 11 – detective Sternfeld
Op 7 mei 1926 werd nevenstaande advertentie geplaatst in het Nieuw Israëlietisch Weekblad. Dit was Jacob Joseph Sternfeld (Groningen, – Auschwitz, ) en hij was gehuwd met Rosette Worms (Amsterdam, – Auschwitz, ). Zoon Bernard (Amsterdam, – Mauthausen, ) deed op 23 december 1933 zijn Bar Mitswa (kerkelijk meerderjarig). Bernard had twee oudere zusters; Elisabeth (Amsterdam, – Auschwitz, ) en Sophia (Amsterdam, – Dorohucza, ).
Topaasstraat 11-2 en 3 – gezin Waterman
Tot hun deportatie woonde hier Israël Waterman (Gorinchem, – Sobibor, ), koopman en voorganger in sjoeldiensten (zie over sjoel in Valkenburgerstraat) en onderwijzer Joodse vakken/lessen met zijn tweede vrouw Schoontje (Bella) Waterman – Waterman (Amsterdam, – Sobibor, ). Verder woonde er een familielid bij hen in, Schoontje Mooij (Oudewater, – Sobibor, ) en een student aan het Nederlands Israëlitisch Seminarium (NIS), David Ezechiel Beem (Leeuwarden, – Midden-Europa, ). Hij is toen samen met Alida Kijzer-Waterman en haar gezin naar Asterdorp vervoerd. Alida Kijzer en haar vijf kinderen zijn later in Limburg (onder andere Brunssum) gaan onderduiken en hebben zo de Sjoa overleefd. Ze zijn later naar Israël geëmigreerd.
Schoontje Waterman – ‘Waterman heeft nog een brief in de Hollandsche Schouwburg weten te schrijven, vlak voordat ze werd gedeporteerd (klik aan voor vergroting). De tekst op de brief luidt:
‘De heer I. Brilleslijper
Andreas Bonnstaat 5
Amsterdam.
30 maart 1943, 10.59 uur.
Maandagmorgen 12 uur heb ik het laatste pakje ontvangen. Ik heb gisteren alleen geschreven. De zeep van Leentje heb ik niet ontvangen. Al mijn lieve kinderen 1000 maal bedankt. Dus alles heb ik ontvangen in dank ontvangen. ’t Is ons zoo mies, ik heb nog geen oog dicht gedaan. Telkens komen er andere menschen bij. ’t Is zeer woelig hier, om gek te worden. Nu vaarwel, wij vertrekken vanmiddag om 1/2 uit de schouwburg. Misschien tot ziens maar wanneer. Heb zoo een hoofdpijn. Krisje moet zoo veel mogelijk op de woning blijven erg noodzakelijk.
Je ouders
S. Waterman
Schouwburg Middenlaan
1000 maal gekust, ook mijn schat Loutje
heb al de portretten ontvangen.’
Topaasstraat 13hs – familie Montezinos
In april 1923 verloofde dochter Ro (Rosaline) Montezinos (Amsterdam, – Auschwitz, ), zich met fietsenmaker en -handelaar Barend Drukker (Amsterdam, – Auschwitz, ). Ro en Barend kregen twee kinderen; Louis (Amsterdam, – Warschau, ) en Hans (Amsterdam, – Auschwitz, ). Aan het begin van de oorlog woonde het gezin op de Zuider Amstellaan 236-2.
Topaasstraat 16 – Sara Jeannette van der Velde
Sara Jeannette van der Velde (Amsterdam, – Sobibor, ), dochter van boekhouder Mozes Jesaja van der Velde (Amsterdam, – Sobibor, ) en Maria de Vries (Harlingen, – Sobibor, ), trouwde op 5 mei 1931 met Simon Salomons (Amsterdam, – Sobibor, ).
Sara en Simon kregen een zoon Benjamin (Amsterdam, – Sobibor, ). Aan het begin van de oorlog woonde het gezin op de Kostverlorenstraat 19 in Zandvoort.
Een broer van Sara, Hans (Amsterdam, – Sobibor, ), vierde op 3 maart 1934 zijn Bar Mitswa.
Topaasstraat 21-2 – Lotte en Alex Wins
Ze traden tijdens de oorlog regelmatig op voor Joods publiek, Lotte en Alex Wins. Ze woonden op dit adres en overleefden de oorlog. Alexander Wins (Amsterdam, 30 juni 1896 – Ede, 13 januari 1964) was gehuwd met Sara Hartlooper (Rotterdam, 22 mei 1898 – Amsterdam, 17 januari 1946). Waarschijnlijk was Lotte de artiestennaam van Sara. Lotte Hartlooper had haar inwonende moeder Kee Hartlooper – Zomerplaag in huis. De familie Van het Reve had haar in hun woning vlak in de buurt op de Jozef Israëlskade, toen door de bezetter Tooropkade genoemd, opgenomen. Karel van het Reve beschreef in een werk onder de titel (zondag) 20 juni 1943 dat er op die dag een razzia gehouden werd. Tante Kee, die door de zoons Karel en Gerard, “het oudje” genoemd werd, sliep in Gerards kamer en werd door de jongens in een kast verborgen. Uiteindelijk liep dit goed af. Dit enerverende verhaal, een prachtig voorbeeld van de spanningen tijdens een razzia, is te lezen in K. van het Reves Verzameld Werk, deel 1. (Amsterdam 2008).
Topaasstraat 22-1 – Judith de Laaij en Herman (Heiman) Duitscher
Op 10 augustus 1938 trouwden Judith (Amsterdam, – Sobibor, ) en kleermaker Herman (Leek, – Sobibor, ). Aan het begin van de oorlog woonden zij nog op dit adres.
bron:
Sternfeld, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 07-05-1926, p. 8. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010871915:mpeg21:p008.
Montezinos, Familiebericht. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 13-04-1923, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874099:mpeg21:p010.
Sara Jeannette van der Velde, Familiebericht. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 24-04-1931, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010858666:mpeg21:p006.
Salomon Duits, Stadsarchief Amsterdam, Persoonskaarten, archiefnummer 30408, inventarisnummer 130.
Betje Boeken, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 993.
Jacob Sternfeld, Familiebericht. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 15-12-1933, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874876:mpeg21:p006.
Hans van der Velde, Familiebericht. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 23-02-1934, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874836:mpeg21:p006.
Swaab – Veijra, Familiebericht. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 03-01-1936, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010871439:mpeg21:p006.
Salomon Swaab op Dovenshoah.nl, https://www.dovenshoah.nl/salomon-swaab-sr/ (geraadpleegd 2 november 2022).
Swaab – Vieijra op joodsmonument,nk, https://www.joodsmonument.nl/nl/page/155384/salomon-swaab (geraadpleegd 2 november 2022).
Klara Boekdrukker, Advertentie. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 16-07-1936, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000582073:mpeg21:p00004.
Duitscher – De Laaij, Familiebericht. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 14-07-1938, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000580072:mpeg21:p00004.
Wins, Advertentie. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 27-03-1942, p. 15. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318311:mpeg21:p015.
Alexander Wins, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 933.
Bobrownitzki, Joodsmonument.nl, https://www.joodsmonument.nl/nl/page/659345/levensverhaal-en-zelfmoord-alphons-bobrownitzki (geraadpleegd 2 november 2022).
Bobrownitzki, mail E. Roodnat 1 november 2022
aanvulling Tante Kee, mail E. Roodnat, 16 december 2022.
Gezin Waterman met dank aan Mieke Daniëls – Waterman (email 24 januari 2023).
Brief Schoontje Waterman-Waterman met dank aan Mieke Daniëls – Waterman.
Nathan Rut en Riekje Zwarts, Bart de Cort, Genie en trauma; Leven en werk van Lode Brakel (1940-1981) (s.l. 2015)
illustratie:
Sternfeld, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 07-05-1926, p. 8. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010871915:mpeg21:p008.
Stadsarchief Amsterdam, beeldbank, Topaasstraat. Architect: J.C. van Epen. Juli 1923. Archief van de Gemeentelijke Dienst Volkshuisvesting en rechtsvoorganger: glasnegatieven. 5293FO002538.
Wins, Advertentie. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 27-03-1942, p. 15. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318311:mpeg21:p015.
Brief Schoontje Waterman-Waterman met dank aan Mieke Daniëls – Waterman.
gepubliceerd:
2 november 2022
laatst bijgewerkt:
1 februari 2023