De Nes is een smalle straat, parallel aan het Rokin en een van de oudste straten van de stad. Rond 1500 lagen er aan de Nes zo’n twintigtal kloosters en vijf ervan in het zuidelijkste deel. Dat gedeelte kreeg de bijnaam Gebed zonder End, net zoals de steeg die die naam nu draagt en parallel aan de Nes loopt.
Al in de vroeg negentiende eeuw was de Nes een belangrijk uitgaanscentrum met bordelen, café-chantants, het Salon des Variétés en artiestencafés. Later werd de Nes een centrum voor de tabakshandel en werd “Tabakshoek” genoemd. Deze tabakshandel was ook de werkkring voor Joodse Amsterdammers. Ook elders in de stad was de tabaksindustrie voor hen van belang, deze informatie staat hier.
Aan de zuidzijde van de Nes zijn er ook nu nog een aantal bedrijven die een geschiedenis hadden in de tabaksindustrie. Daarvan zijn Frascati en Harkema de grootste.
Nes – Felix Libertate
Felix Libertate, de Joodse sociëteit die vanaf 1795 het bestuur van de Bataafse Republiek bestookte en in 1796 een van de drijvende krachten bleek in het tot stand komen van ‘de gelijkstaat der Joden’, had op de Nes haar sociëteitsgebouw.
Nes 63 – Frascati
Frascati werd in 1810 geopend als Italiaans koffiehuis, kende een tijd waarin er zang- en dansuitvoeringen gegeven werden in de chique feestzaal, waar 1500 mensen in konden. Daarna verloederde de Nes en kwam het chiquere publiek er niet meer.
Wel kwamen schilders als Isaac Israëls en Breitner en schrijvers als Willem Kloos er nog.
In 1879 werd de naburige kermis door het stadsbestuur verboden en werd de straat weer een handelsstraat. Een makelaar kocht en verbouwde Frascati en gebruikte het pand voor veilingen voor onroerend goed en tabak.
De tabakshandel in Frascati duurde tot de Tweede Wereldoorlog, met de grootste belangstelling in de dertiger jaren toen de handel zoveel duwende en trekkende handelaren kende dat deze veilingen “de hel van Frascati” genoemd werden.
Nes 67 – Brasserie Harkema
In de huidige Brasserie Harkema bevond zich vroeger tabaksgroothandel Harkema. Harkema was een centrum van de handel en er zijn zelfs nog sporen van te zien. Het zaagtanddak met noorderlicht geeft zacht en constant licht, wat was bedoeld om tabaksbladen in te selecteren.
Nes 75-87 – Tobaccotheater
Dit theater is gevestigd in een oude tabaksveiling.
Nes 104 – Monsterzaal
Op Nes 104 was de monsterzaal van de makelaars in tabak. Nes 104-110 was de vestiging van het bedrijf Brusse & Gransberg, makelaars in Tabak.
Nes 110 – Comedytheater
Het comedytheater op Nes 110 is gevestigd in het pand van een voormalige tabaksmakelaardij.
Nes 118 – Tabaksfirma Enticmayer
Coen en Ella van Eekenes-Jünge waren hier ondergedoken in de oorlog. Op 7 mei 1945 poseerden ze hier voor een later overbekende foto van Cas Oorthuys.
Nederlands-Indië
Tussen 1600 en 1880 kwam de tabak gewoonlijk uit de Spaanse en Portugese koloniën naar Rotterdam en Amsterdam. In de 19e eeuw werd de tabak uit Borneo, Sumatra en Java heel belangrijk voor deze industrie. Deze rol bepaalde ook het einde van deze industrie. Al tijdens de Politionele Akties (in Indonesië “Agressi Militair” genoemd) werd de toevoer minder en bij de onafhankelijkheid van Indonesië zakte deze handel ineen. Dat was mede te wijten aan de politiek van Indonesië, de Telegraaf maakte in 1965 er melding van dat de tabaksmarkt op de Nes een opleving had, maar dat Indonesië liet weten dat men Amsterdam zeker geen monopoliepositie zou verlenen.
Joodse tabakshandel
Enkele van de Joodse Amsterdammers die hier werkten en achterhaald konden worden zijn:
Machiel Gerritse
Machiel Gerritse werd op 26 juli 1881 als zoon van Tobias Gerritse en Matje Cok. Hij trouwde op 16 juni 1919 te Amsterdam met Rebecca Goudvis (Antwerpen, 18 december 1888). Machiel werd makelaar in tabak en werkte de Tabakshoek. Het gezin Gerritse woonde op verschillende adressen in de stad, voor de oorlog onder andere op de Muiderstraat 15, vanaf 27 april 1911 op de Zwanenburgerwal 24hs, vanaf 1 maart 1913 op de Nieuwe Kerkstraat 155 en tijdens de oorlog op de Spinozastraat 29-1.
Machiel en Rebecca kregen twee kinderen; Marie (16 maart 1911) en Abraham (Amsterdam, 12 november 1912). Abraham trouwde met Jeanette Kwetser en zijn kregen een dochter Bep. Abraham werd al vroeg in de oorlog opgepakt en werd vermoord in Auschwitz op 7 augustus 1942; Jeanette en Bep overleefden de oorlog, evenals de grootouders Rebecca en Tobias.
Louis Rozelaar
Louis Rozelaar was een compagnon bij fa. G. Harkema. Hij werd geboren op 26 september 1875 en overleed in Amsterdam op 8 mei 1938. Hij was gehuwd met Elise Salomons en had twee dochters.
Paul Odenheimer
Paul Odenheimer was een koopman en vertegenwoordiger die hier werkte. Hij kwam uit Bruchsal, Duitsland, en werd daar geboren op 18 september 1879. Op 29 december 1914 trouwde hij met Anna Herz (Dinslaken, 6 oktober 1892). Bij aankomst in Nederland op 17 februari 1939 gingen ze op de Händelstraat 19 in Amsterdam wonen, op 13 juli 1939 op de Watteaustraat 23-2. Paul werd op 13 maart 1951 genaturaliseerd tot Nederlander en overleed op 8 september 1953, Anna op 4 januari 1966. Paul en Anna zijn begraven op Gan Hasjalom te Hoofddorp.
bron:
wikipedia – de Nes (geraadpleegd 3 december 2014),
website Frascatitheater (geraadpleegd 3 december 2014),
website Uitburo over het Comedy Theater in de Nes (geraadpleegd 3 december 2014),
Stadsarchief Amsterdam, archiefkaart Machiel Gerritse,
database Joods Biografisch Woordenboek – Louis Rozelaar (geraadpleegd 3 december 2014),
Optimisme, in De Telegraaf, 23 jan 1965,
Beeldbank Amsterdam, Brusse & Gransberg (geraadpleegd 6 december 2014)
www.schiltmeijer.nl/Plaatnamen/Begraafplaatsen/Joodse begraafplaats Hoofddorp.html (geraadpleegd 6 dec 2014)
Felix Libertate: Hamans, Camiel, Hoe een verlichtingsideaal een taal wist uit te roeien, over de verdwijning van het Jiddisch in Nederland, Taal En Tongval 71 (2) (April 2020) 164
email Bep Gomperts – Gerritse (2 december 2014),
met dank aan Bep Gomperts.
illustratie:
tabakshandel bij Frascati (topfoto), uit beeldbank Stadsarchief Amsterdam 010003007515.
laatst bijgewerkt:
27 september 2019