Kerkstraat

De Kerkstraat is bezaaid met sporen van de Joodse geschiedenis van Amsterdam. De straat loopt van de Leidsegracht tot aan de Magere Brug over de Amstel en wordt daarna voortgezet als Nieuwe Kerkstraat. De straat maakte deel uit van het plan voor de vierde uitleg, dat Daniël Stalpaert in 1663 ontwierp. Hij bedacht een extra straat tussen Keizersgracht en Prinsengracht om de grachtenhuizen een achteringang te verschaffen waar men een koetshuis kon bouwen. Verder was het de bedoeling om vier geplande kerken in deze stadsuitbreiding met elkaar te verbinden. Met de aanleg werd begonnen in 1665.

Kerkstraat 8 – Tilona
Op de Kerkstraat 8 was voor de oorlog een dekenfabriek (“fabriek van gestikte dekens en wolverwerking”) gevestigd onder de naam Tilona. Deze fabriek was oorspronkelijk van een uit Duitsland gevluchte Joodse fabrikant, Frans Theodor Friedheim (Hamburg, 29 juni 1882 – Sobibor, 30 april 1943). Frans was gehuwd met Johanna Sara Maass (Borgholzhausen, 4 mei 1891 – Sobibor, 30 april 1943) en zij hadden een zoon Hans Alexander (Borgholzhausen, 31 juli 1918 – Heemstede, 2 maart 2006) en dochter Marie Luise Auguste (Essen, 22 mei 1920 – 4 augustus 2020). Tijdens de oorlog werd het bedrijf onder een Verwalter (Duitse zaakwaarnemer) geplaatst. 
Frans en Johanna werden op 6 maart 1943 in Westerbork geregistreerd, gehuisvest in Barak 62 en gedeporteerd met het transport van 27 april 1943. Aan het begin van de oorlog woonde het gezin op de Spoorlaan 57 in Hollandse Rading, waar op 1 september 2021 Stolpersteinen werden gelegd.

Kerkstraat 53 – boekbinder Elias P. van Bommel
In 1933 was Elias Pieter van Bommel (Nieuwer-Amstel, 23 augustus 1863 – Haarlem, 28 januari 1944) op dit adres gevestigd en hij adverteerde in het Centraal Blad voor Israëlieten in Nederland en richtte zich daarmee (mede) op de Joodse clientèle.

Partijhuis NSDAP-Van Rappard. Dit was een splinterpartij die aansluiting van Nederland bij het Duitse Rijk propageerde. Had ook een stormafdeling (SA) die vaak gevechten uitlokte in de Jodenbuurt. In 1941 werd deze groep gedwongen zich bij de NSB aan te sluiten.

Kerkstraat 225 – gezin Van Adelsbergen
Hier woonden vertegenwoordiger Henry van Adelsbergen (Uithoorn, 27 mei 1907 – Extern kommando Vaihingen, 4 maart 1945), zijn vrouw Johanna Francisca Siperman (Amsterdam, 27 juli 1902 – Amsterdam, 15 februari 1980) en hun zoon Hans (Amsterdam, 1941) en dochter Suberdina Marianne (20 augustus 1929). Henry was gehuwd en werd in Westerbork voor de keuze gesteld tussen deportatie of sterilisatie. Hij koos voor de sterilisatie.
Op 23 maart 1943 werd hij gearresteerd door Groep X uit Rotterdam, een afdeling van de Rotterdamse politie die belast was met het opsporen van Joden. Zijn arrestatiekaart geeft aan dat hij op 30 maart 1943 ontvluchtte.
In dezelfde maand scheidde hij van zijn vrouw en verhuisde. In 1944 moest hij zich melden bij de Sicherheitsdienst op de Euterpestraat en kwam daar de bovenbuurvrouw van Kerkstraat 225^-II tegen, Branca Simons. Zij had de SD duidelijk gemaakt dat Henry gescheiden was en daarom niet meer vrijgesteld mocht zijn van deportatie. In augustus 1944 volgde zijn deportatie en hij kwam op 4 maart 1945 in buitencommando Vaihingen om het leven.

Kerkstraat 225^-I-II – lokadres
Dit huis is afgebroken, maar in de oorlog was het een lokadres voor Joodse onderduikers. Men dacht er te kunnen onderduiken, maar men werd er verraden. Onder de verraden Joodse onderduikers waren Erich en Heinz Geiringer van het Merwedeplein. Het verraad werd gedaan door de Joodse bewoonster van de tweede verdieping, Branca Simons, die daartoe door de SD was aangezet. Branca Simons werd na de oorlog tot levenslang veroordeeld en kwam in 1959 vrij.

Kerkstraat 247 – fietsfabriek
Hier was een Amsterdamse fietsenfabriek van Frans van Buuren en A. Wijnschenk gevestigd. Dit bedrijf werd op 1 februari 1939 opgericht. Na de 2^e wereldoorlog was dit een middelgrote fietsenfabriek, die in topjaren 20.000 fietsen produceerde. A. Wijnschenk overleed in 1998 op 87-jarige leeftijd. Sinds enkele jaren is de fabriek weg uit de Kerkstraat en is Burco overgenomen door de Accell groep. Burco had tal van jaren haar fabriek in het voormalige badhuis aan de Nieuwe Uilenburgerstraat 116.

Kerkstraat 303-305 – Verhuisbedrijf Puls
Op 303-305 was in de oorlog het verhuisbedrijf van Puls gevestigd. Abraham Puls (Amsterdam, 1 september 1902 – Amsterdam, 3 september 1975) was een NSB’er, wat betekent dat hij het eens was met de bezetter. Hij kreeg in de oorlog de opdracht om de huizen van Joodse Amsterdammers die waren weggevoerd leeg te halen.

Alle goederen van deze mensen werden zo snel mogelijk weggehaald en naar de haven gebracht (pakhuis Argentinië). Vanuit die locatie vertrokken de goederen naar Duitsland en naar Duitsers in bezette gebieden.
Werknemers van Puls, en Puls zelf, hebben het nodige ingepikt van de spullen die ze moesten wegvoeren. Voor de Amsterdammers werd het woord Puls al snel een werkwoord. Pulsen betekent dus een huis leegstelen. Ongeveer 29.000 huizen van Joodse Amsterdammers werden gepulst. Zo werd ook het Achterhuis waar Anne Frank zat ondergedoken door Puls leeggehaald.

Na de oorlog hebben nabestaanden van Puls jarenlang in dit pand gewoond. Puls zelf heeft na het overlijden van deze mensen dit pand ingrijpend verbouwd en vanaf 2011 wordt het pand, nu een appartementencomplex, opnieuw bewoond.  Puls werd na de bevrijding opgepakt door de Binnenlandse Strijdkrachten en opgesloten in het Huis van Bewaring I op de Weteringschans. Hij werd op 4 juni 1947 ter dood veroordeeld. Zijn straf werd op 4 februari 1949 omgezet in een levenslange gevangenisstraf en op 25 mei 1959 omgezet in een straf van 24 jaar. Een verhaal over het “werk” van Puls in de Kerkstraat staat hier.

Kerkstraat 330^-2 – Isaac van der Glas
Isaac van der Glas (Amsterdam, 16 oktober 1887) werd op 26 juni 1942 om 15.30 ’s middags binnengebracht bij Bureau Joodsche Zaken, het beruchte politiebureau op de Nieuwe Doelenstraat 13. Hij werd gearresteerd omdat hij zonder vergunning gevent had op het Frederiksplein. Meer over Isaac van der Glas via deze link.

Kerkstraat 363 Zie Amstelveld.

Kerkstraat 365^-III – Stella Salomon-Pool en Samuel Salomon
Op 22 december 1942 werden onderduikers Stella (Amsterdam, 21 oktober 1909 – Auschwitz, 30 april 1943)  en haar man Salomon (Rotterdam, 8 januari 1904 – Auschwitz, 30 april 1943) hier opgepakt door Abraham Puls en Frederik Meijer van de Colonne Heinneicke. Dochter Elisabeth van Stella en Salomon overleefde de oorlog. Frederik Meijer werd na de oorlog ter dood veroordeeld en in 1947 in Weesperkarspel geëxecuteerd. Het echtpaar Salomon woonde op de Zoomstraat 41^-1.

Kerkstraat 373 – Selma Joles
Van 30 oktober 1945 tot 1 juni 1946 woonde arts Selma Joles (Amsterdam, 20 april 1907 – Tiberias, 25 januari 1963) op dit adres. Tijdens de oorlog woonde Selma, volgens haar kaart bij de Joodsche Raad, op Keizersgracht 484^hs.

Kerkstraat 378^-2 – Mina Sluijter
Bureau Joodsche Zaken tekende op 24 juli 1942 aan: in bewaring voor homosexualiteit 24-7-1942, ook Jodin, overgebracht naar SD. Mina (Amsterdam, 31 mei 1916 – Auschwitz, 30 september 1942), dochter van Levie Sluijter (1879 – 1943) en Leentje Klijnkramer (1881-1943) had een ‘Arische vrouw’ bezocht met wie zij een lesbische relatie zou hebben. Mina was naaister van beroep en werd twee maanden na haar arrestatie vermoord in Auschwitz. In 2021 heeft het COC een Stolperstein voor haar laatste woning geplaatst.

Kerkstraat 389 – drukkerij Joachimsthal
Deze drukkerij bestaat al sinds 1870 en was van oorsprong gevestigd in de Jodenbreestraat. Het was een Joods bedrijf en naast een drukkerij was het ook een boekhandel en een uitgeverij. Jarenlang werd het Nieuw Israëlietisch Weekblad door Joachimsthal gedrukt. In 1954 vestigde deze drukker zich in de Utrechtsestraat. Er hebben zich wat fusies rond het bedrijf voltrokken en nu richt men zich voornamelijk op familiedrukwerk dat men op een traditionele wijze drukt. In 2019 is de zaak naar de Kerkstraat 389 verhuisd.

Kerkstraat 396 – gezin Lap
Abraham Lap (Amsterdam, 1 april 1882 – Auschwitz, 24 september 1943) was sigarenmaker en woonde vanaf 1926 op dit adres. Daarvoor woonde het gezin op de Zwanenburgerstraat en voor 1910 woonde het gezin op de Jodenbreestraat 97. Abraham was gehuwd met Schoonje (Sjeintje) Bos (Amsterdam, 10 december 1874 – Amsterdam, 16 januari 1941) en het gezin had de volgende kinderen: Marcus (Amsterdam, 27 juli 1908), Rebecca Vogelina (Amsterdam, 10 november 1909), Isaac (Amsterdam, 1 juli 1911 – Auschwitz, 30 september 1942). Rebecca overleefde de oorlog. Zoon Isaac was gehuwd met Judith Benvenida Druijf (dochter van Mozes Druijf).

Kerkstraat 399 – Jules Monas
Op dit adres woonde de gevierde dansleraar Jules Monas. Het pand is afgebroken.

Kerkstraat 437^hs – Boekdrukkerij Boom
Hier was voor de oorlog Boekdrukkerij Boom gevestigd.

bron:
Stadsarchief Amsterdam, gezinskaart Abraham Lap
informatie Mirjam Loonstijn
Kerkstraat 8: Judith van der Wel, Spiegelmoeders, Een verzwegen familiegeschiedenis (Amsterdam 2019) 127
Kerkstraat 8: Stadsarchief, woningkaarten “Advertentie Tilona”. “De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad”. ‘s-Hertogenbosch, 12-10-1938. Geraadpleegd op Delpher op 17-03-2019, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010540041:mpeg21:a0022
Stadsarchief Amsterdam, archiefkaart gezin Friedheim Selma Joles via https://www.genealogieonline.nl/stamboom-van-emden-culemborg/I1066.php nr 225:
Bianca Stigter, Atlas van een bezette stad. Amsterdam 1940 – 1945 (Amsterdam 2019) 179
nr 225: www.joodsmonument.nl, lemma gezin Van Adelsbergen,
correctie op informatie Atlas van een bezette stad.
Stadsarchief Amsterdam, archief van de gemeentepolitie, Dagrapporten van inbewaringgestelde joden en niet-joden – EVOPR00217000007
nr 46: Bianca Stigter, Atlas van een bezette stad. Amsterdam 1940 – 1945 (Amsterdam 2019) 178.
nr 365-III: Bianca Stigter, Atlas van een bezette stad. Amsterdam 1940 – 1945 (Amsterdam 2019) 180.
www.joodsmonument.nl, lemmata gezin Salomon (geraadpleegd 17 februari 2020).
“Advertentie Elias van Bommel”. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 1933/12/22 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 17-08-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000581043:mpeg21:p00006
Stadsarchief Amsterdam, Elias Pieter van Bommel, Overgenomen delen, archiefnummer 5416, inventarisnummer 65
website Wikipedia, algemene informatie
Stadsarchief Rotterdam, Henry van Adelsbergen, 63 Archief van de Gemeentepolitie Rotterdam , inventarisnummer 3760
Stadsarchief Amsterdam, Henry van Adelsbergen, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 5
Mina Sluyter op website www.bevrijdingintercultureel,nl, pagina https://www.bevrijdingintercultureel.nl/bi/homoseksuelen.html (geraadpleegd 30 nov 2020), aldaar: NIOD, dossier Bureau Joodsche Zaken Amsterdam, met dank aan Erik Schaap, juni 2010; Sytze van der Zee, Vogelvrij, De jacht op de Joodse onderduiker (Amsterdam 2010), p. 123 en www.joodsmonument.nl (onder de naam Sluijter)
Frans Theodor Friedheim, kaart Joodsche Raad via Arolsen Archives, 130289390 – Franz T FRIEDHEIM.
Deutsch Buchhandlung, Advertentie. “Het nationale dagblad : voor het Nederlandsche volk”. Leiden, 18-04-1940, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 28-04-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011132214:mpeg21:p003.
Selma Joles, kaart Joodsche Raad via Arolsen Archives, 130312690 – Selma JOLES.

Illustraties:
“Advertentie Tilona”. “De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad”. ‘s-Hertogenbosch, 12-10-1938. Geraadpleegd op Delpher op 17-03-2019, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010540041:mpeg21:a0022″
Advertentie Elias van Bommel”. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 1933/12/22 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 17-08-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000581043:mpeg21:p000
Stadsarchief Amsterdam, beeldbank. Kerkstraat, gezien naar brug over Reguliersgracht tussen de Vijzelstraat en de Reguliersgracht. 1880. OSIM00005003522

gepubliceerd:
5 mei 2016

laatst bijgewerkt: 
10 september 2021