Het Jonas Daniël Meijerplein kan gezien worden als het centrum van de oude Joodse buurt. De naam werd gegeven in de negentiende eeuw, daarvoor heette het plein Deventer Houtmarkt.
Aan de noordzijde ligt het Mr. Visserplein, aan de zuidkant wordt het plein begrensd door de Nieuwe Herengracht. Het meest opvallende gebouw op het plein is de Portugese Synagoge, door de Sefardim liefkozend de Snoge genoemd. De Snoge, gebouwd tussen 1672 en 1675, was lange tijd de grootste synagoge ter wereld. Tegenover de Snoge staan de vier voormalige Hoogduitse synagoges, de Grote Sjoel, de Neije Sjoel, de Dritt Sjoel en de Obbene Sjoel, sinds 1987 verenigd tot het Joods Historisch Museum (sinds 2021: Joods Museum).
Joods leven rond het plein
Naast het religieuze centrum wat het plein door de vijf synagoges vormde, was het plein en de directe omgeving voor het hele Joodse leven in Amsterdam van belang. Zo stond naast de synagoge op de Nieuwe Amstelstraat 9 de vleeshal, waar koosjer vlees verkocht werd. Nabij, op de Rapenburgerstraat was Beth Hamidrasj Ets Haim, een leerhuis én synagoge van de Hoogduitse gemeente ter bestudering van de Thora, gevestigd. In dezelfde straat stond het Joods meisjesweeshuis, waarvan de oorspronkelijke regentenkamer nu Café/Bar Waterlooplein is.
Op de Muiderstraat staat sinds 1832 Apotheek De Castro, op het Hortusplantsoen was de Ammanschool (school voor doofstommen, niet alleen voor Joodse kinderen). Ernaast was de E. J. van Dethschool, waar veel Joodse meisjes na hun lagere school heen gingen. En dit is slechts een deel van de Joodse instellingen in de directe omgeving van het plein.
Oorlog
Jonas Daniël Meijer (1780 – 1834) was de eerste Joodse advocaat in Nederland en in de oorlog werden alle straatnamen die refereerden aan Joden én levende leden van het Koninklijk Huis in opdracht van de bezetter een andere naam gegeven. Het plein kreeg vanaf 14 augustus 1942 op last van burgemeester Voûte de naam Houtmarkt. Direct na de bevrijding werd de oude naam in ere hersteld. Voûte verzon deze naam niet zelf, de naam refereerde aan de oude naam Deventer Houtmarkt.
De eerste razzia in Amsterdam vond plaats op en rond het Jonas Daniël Meijerplein. Op 22 en 23 februari 1941 werden op het plein 425 Joodse mannen samengedreven en via kamp Schoorl weggevoerd naar Mauthausen en Buchenwald. Deze razzia’s werden de aanleiding voor de Februaristaking.
Ter herinnering aan dit feit werd in 1952 door Koningin Juliana het beeld “De Dokwerker” (Willem Termetz, een Haarlemse timmerman, is de persoon die voor dit beeld poseerde nadat de schrijver Godfried Bomans hem daartoe overhaalde) van de beeldhouwer Mari Andriessen onthuld en sinds 1946 wordt elk jaar, op 25 februari, de Februaristaking bij dit beeld herdacht.
J. D. Meijerplein 1-3 – politiebureau
Op dit adres, op de hoek met de Lazarussteeg, was het politiebureau gevestigd. Na de rellen waarbij de NSB’er Hendrik Koot het leven liet moesten Joden hier hun wapens inleveren. Daar werd slecht gehoor aan gegeven. Bij de razzia 22 en 23 februari 1941 verscholen veel mensen zich hier. De achterdeur aan de Lazarusstreeg was opengezet, de hoofdinspecteur Pieter André Kater (Loenen, 20 januari 1885) werd later om deze daad van verzet ontslagen.
J. D. Meijerplein 1a – Particuliere inrichting voor Doofstommen Onderwijs
Deze instelling was hier voor de Tweede Wereldoorlog gevestigd.
J. D. Meijerplein 2 – Synagoge – de Grote Sjoel
Op dit adres, op de hoek met de Nieuwe Amstelstraat, was de ingang van de Grote Synagoge (Grote Sjoel) van Nederlands Israëlitische Gemeente gevestigd.
J. D. Meijerplein 4 – Synagoge – de Neije Sjoel
Op dit adres was de Nieuwe Synagoge (Neie Sjoel) van de Nederlands Israëlitische Gemeente gevestigd. Sinds 1987, samen met de drie andere synagoges het Joods Historisch Museum.
J. D. Meijerplein – voor de synagoge
Voor de synagoge was een van de plekken waar sjnorders bedelden.
J. D. Meijerplein 6onderhuis – Abraham Muller
Hier woonde Abraham J. Muller (1856). Pand werd in november 1945 gesloopt.
J. D. Meijerplein 6bovenbuis – diverse bewoners
Dit pandje werd in november 1945 gesloopt. Het bovenhuis werd bewoond door Emanuel Ludel (1848), gezin Levie Hamburger (1898) en Rosel Korn 1901).
J. D. Meijerplein 7-13 – woningbouw in opdracht van de Portugees Israëlitische Gemeente
Dit woonblok werd gebouwd ter vervanging van de oude panden. Het laatste werkt werd in 1939 voltooid door architect Elte.
J. D. Meijerplein 7hs – Portugees Badhuis
Volgens de woningkaart was op dit adres het Portugees Badhuis, het mikwe, gevestigd. Uit het Nieuw Israëlietisch Weekblad van 10 mei 1940: ‘Met ingang van heden zal de geheel gerestaureerde Kerkelijke Badinrichting der Portugese Israël. Gemeente te Amsterdam, J. D. Meijerplein 7, wederom op de daarvoor bestemde uren geopend zijn’.
J. D. Meijerplein 8 – boekdrukkerij / boekhandel Van Creveld & Co’s
Dit pand werd al in 1889 gebruikt door deze boekdrukkerij. Het was tevens het redactieadres van het Centraal Blad voor Israëlieten in Nederland en de bijnaam van dit pand was ‘de winkel van Creveld’. Ook konden er benodigdheden voor het Joods-rituele leven worden gekocht. In november 1945 werd het pand gesloopt.
J. D. Meijerplein 9 – Portugees-Israëlitisch Seminarium
In 1943 werd de bibliotheek van het seminarium door de bezetter in beslag genomen.
J. D. Meijerplein 10 – thesaurie en Nederlands Israëlitische Godsdienstschool
In dit pand zaten achtereenvolgens de Nederlands Israëlitische Godsdienstschool, de thesaurie van de synagoge en Triwa, een tricotagefabriek.
J. D. Meijerplein 10 – Tricotagefabriek Triwa
Deze tricotagefabriek van Hartog Waterman was hier na de oorlog gevestigd. Het pand werd in 1984 gesloopt.
J. D. Meijerplein 11 – E. H. Vet
E. H. Vet woonde op dit adres in 1919 en verkocht zeeppoeder ORT. Volgens een advertentie uit 1928 verkocht Vet ook blikgroente van het merk Schoondergang, deze blikgroente werd Onder Rabbinaal Toezicht geproduceerd. Op 8 juni 1932 trouwde Jacob Vet, een zoon, met Sera Frenk uit Rotterdam in de synagoge aan de Boompjes te Rotterdam.
J. D. Meijerplein 11-1 – gezin Polak
Hier woonden vanaf 1941 Mozes Hartog Polak (Den Haag, 23 juni 1912 – Amsterdam, 4 januari 1987), zijn vrouw Mary Polak (Amsterdam, 19 april 1914 – Amsterdam, 20 oktober 1994) en hun kinderen Frank Harry, Herbert Eduard en Paulina Henriëtte Gerardina.
J. D. Meijerplein 12-kelder en onderhuis – kapperszaak
Hier was een kapperszaak gevestigd. Naast het feit dat er achtereenvolgens veel mensen woonden worden op de woningkaart Jacob Brogholter (1863) en Jacob Theeboom (1888) genoemd als kappers die eigenaar van deze zaak waren. Het pand werd in november 1945 gesloopt.
J. D. Meijerplein 12 – Vereniging Sjemiras Sjabbos
Deze vereniging Sjemiras Sjabbos (inachtneming van de Sjabbath) bemiddelde voor werkzoekenden (had daar een afdeling voor) en op dit adres had men spreekuren.
J. D. Meijerplein 13 – gezin Rosenbaum
Het gezin van apotheker Ephraïm Rosenbaum woonde in het begin van de oorlog op dit adres.
J. D. Meijerplein 15 – makelaar Gerardus Vita Israël
In 1932 vestigde de heer Gerardus Vita Israël (Amsterdam, – Sobibor, ) op dit adres zijn makelaarskantoor. Hij was de zoon van de apotheker Emanuel Vita Israël (Amsterdam, – Amsterdam, ) en de kleinzoon van de bekende makelaar G. Vita Israël. Ten tijde van de oorlog woonde Gerardus in Naarden.
J. D. Meijerplein 16 – apotheek De Jong
Nu bijna niet voor te stellen, maar op het Jonas Daniël Meijerplein zaten ook verschillende winkels. Hier was de apotheek van Isidore Alfred de Jong (Amsterdam, 25 juni 1894 – Sobibor, 4 juni 1943) en Netty de Jong- Pinto (Amsterdam, 7 mei 1906 – Sobibor, 4 juni 1943). Ook hun dochter Emma Jacoba (Amsterdam, 4 december 1929) werd samen met haar ouders in Sobibor vermoord. Boven deze familie woonde de familie Deen.
Deze apotheek was een van de apothekers die in het begin van de eeuw melkbrood voor suikerzieken verkocht.
J. D. Meijerplein 18hs – rijwielstalling
Op dit adres was de rijwielstalling van Karl Schwarz (Stanislawow, – Sobibor, ) gevestigd. Karl was gehuwd met Netti Redisch en zij hadden een dochter Lorie die de oorlog overleefde. Het pand werd in november 1945 gesloopt.
J. D. Meijerplein 18-1 – De familie Frank
Dit was op het Meijerplein een bijzonder gezin. Vader Akiba (Coevorden, 20 december 1877 – Sobibor, 23 juli 1943) was rabbijn van de synagoge Halichot Olam ha-Chadasja op de Zwanenburgwal 40. Zijn vrouw was Heintje de Lange (Amsterdam, 7 mei 1872 – Sobibor, 23 juli 1943) en ze hadden één zoon, Philip Louis (Amsterdam, 17 april 1912 – Mauthausen, 8 juli 1941) en twee dochters, Regina Esther (Amsterdam, 4 september 1916 – Auschwitz, 24 september 1942) en Sarah (Amsterdam, 15 juni 1918 – Monowitz, 24 september 1942).
Het bijzondere was dat dit gezin een soeka had (loofhut bij loofhuttenfeest). Dat herinnerde een lezer van de site zich, die als kind boven familie Frank woonde. Ook herinnert ze zich dat Philip in een van de eerste razzia’s (die van 22 en 23 februari 1941) werd opgepakt en dat hij naar Mauthausen werd gestuurd.
Jonas Daniël Meijplein 18-2 – pension Morpurgo
In 1937 woonde hier het gezin van Herman Morpurgo, volgens de archiefkaart een pensionhouder. Herman Morpurgo (Amsterdam, 15 juli 1906 – Mauthausen, 3 september 1941) was gehuwd met Alida d’Ancona (Amsterdam, – Auschwitz, ) en zij hadden een zoon Freddy (Amsterdam, – Auschwitz, ). Herman werd bij de eerste razzia in Amsterdam gearresteerd. Bij hen in het pension woonde onder andere Klara Borstel – Engelsman.
J. D. Meijerplein 22 – café
Op de hoek met de Nieuwe Herengracht was een café gevestigd. Dit café was van Willem van Wagtendonk (1875) en ook van kelner Aaron Overste (Amsterdam, – Auschwitz, ), die op dit plein woonde op 12-1. Daarna werd het een sigarenwinkel gevolgd door de dameshoedenwinkel van Menist.
J. D. Meijerplein 22hs – Hoedenwinkel Menist
Ook wordt dameshoedenwinkel Menist herinnerd. Mevrouw Menist was heel chique en droeg vaak een hoed. De winkel zat op het J. D. Meijerplein 22hs.
Salomon Menist werd in Amsterdam geboren op 29 april 1907. Zijn vrouw, Roosje Appelboom, kwam uit Rotterdam en werd daar geboren op 15 juli 1908. Hun dochter Jeannette werd in Amsterdam geboren op 29 september 1936. Het gezin werd in Sobibor vermoord op 16 juli 1943.
J. D. Meijerplein 23onderhuis – werkplaats
Dit was de schilderswerkplaats van J. H. van Coeverden.
J. D. Meijerplein 24 – gemeentelijk badhuis
Op het plein heeft een gemeentelijk badhuis gestaan. In de jaren dertig is dit afgebroken.
Bewoners
Midden in de Joodse buurt had het plein veel Joodse bewoners. Dat werd mede veroorzaakt doordat de Portugese gemeente een deel van de huizen bezat en kon bepalen aan wie men het huis verhuurde. Vaak waren dat mensen die voor de Portugese gemeente werkzaam waren. Zo was het aantal Joodse bewoners van dit plein bij het uitbreken van de oorlog ook hoog. Joodsmonument.nl laat 133 bewoners van dit plein die in de oorlog vermoord zijn zien, voor een deel van hen zijn de laatste jaren Stolpersteinen geplaatst.
bron:
joodsamsterdam.nl,
wikipedia,
jhm.nl,
herinneringen C. S-A (naam bekend bij redactie) interview juni 2013,.
joodsmonument.nl, verschillende lemmata.
www.joodsmonument.nl, lemma Karl Schwarz (geraadpleegd 30 november 2018).
www.joodsmonument.nl, lemma Aaron Overste (geraadpleegd 30 november 2018).
Stadsarchief Amsterdam, woningkaarten nummers 1, 1a, 2, 4, 6, 7hs, 8, 10, 10, 12, 18, 22, 23.
“Advertentie Sjemiras Sjabbes”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 30-05-1902. Geraadpleegd op Delpher op 30-11-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874153:mpeg21:a0016.
“Advertentie E H Vet”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 01-08-1919. Geraadpleegd op Delpher op 30-11-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010859742:mpeg21:a0006.
“SCHOONDERGANG’S BLIKGROENTEN.”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 29-03-1929. Geraadpleegd op Delpher op 30-11-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010857998:mpeg21:a0147.
“Familiebericht Jacob Vet”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 27-05-1932. Geraadpleegd op Delpher op 30-11-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874779:mpeg21:a0083.
“BELANGRIJK BERICHT Vita Israel.”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 30-09-1932. Geraadpleegd op Delpher op 30-11-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874797:mpeg21:a0181.
“Zanghulde Prinselijk Paar”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 19-02-1937. Geraadpleegd op Delpher op 30-11-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010871385:mpeg21:a0083.
“PORT. ISR. GEMEENTE”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 10-05-1940. Geraadpleegd op Delpher op 30-11-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010858231:mpeg21:a0120.
Winkel van Creveld: Dr. Jaap Meijer, Het Jonas Daniël Meijerplein, bezinning op drie eeuwen Amsterdams Jodendom (Amsterdam 1961) 32
Bianca Stigter, Atlas van een bezette stad, Amsterdam 1940 – 1945 (Amsterdam 2019) 83,
“Binnenland Van Creveld.”. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 1911/07/14 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 12-11-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000570083:mpeg21:p00005.
Stadsarchief Amsterdam, Emanuel Vita Israe;, Gezinskaarten, archiefnummer 5422, inventarisnummer 1570.
www.joodsmonument.nl, lemmata Gerardus Vita Israel (geraadpleegd 17 november 2020).
Stadsarchief Amsterdam, Herman Morpurgo, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 572.
www.joodsmonument.nl, lemmata gezin Morpurgo (geraadpleegd 25 juni 2021).
Advertentie Centraal Blad voor Israëlieten, LAATSTE BERICHTEN.. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 11-02-1921, p. 11. Geraadpleegd op Delpher op 09-08-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000572173:mpeg21:p00011.
Pieter Andre Kater, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 413.
Hartog Mozes Polak, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 1728.
illustraties:
“Advertentie E H Vet”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 01-08-1919. Geraadpleegd op Delpher op 30-11-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010859742:mpeg21:a0006
Stadsarchief Amsterdam, beeldbank. De nieuwe Israëlitische Synagoge, Jonas Daniël Meijerplein. Uitgave H.S. Speelman, Amsterdam. Ca. 1900. PBKD00207000002
“Binnenland Van Creveld.”. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 1911/07/14 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 12-11-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000570083:mpeg21:p00005
“Advertentie Van Creveld”. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 1889/03/22 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 13-02-2021, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000559049:mpeg21:p00006
Advertentie Centraal Blad voor Israëlieten, LAATSTE BERICHTEN.. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 11-02-1921, p. 11. Geraadpleegd op Delpher op 09-08-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000572173:mpeg21:p00011
gepubliceerd:
5 mei 2016
laatst bijgewerkt:
11 januari 2024