De Plantage Middenlaan is de drukste en belangrijkste weg op De Plantage. Bij de stadsuitbreiding van 1663 waren er niet genoeg kopers voor de kavels en de bebouwing van het gebied stagneerde. Er werden tuinen en lusthoven aangelegd, en het vormde een parkachtig gebied waar de Amsterdammers zich konden verpozen. In 1682 werd de Hortus Botanicus in dit gebied gevestigd, in 1838 opende Artis de deuren. De Nieuwe Prinsengracht deelde Artis in tweeën, deze werd hier deels gedempt en de vijvers in Artis zijn overblijfselen van de gracht. Na 1860 raakte het gebied steeds meer bebouwd maar heeft het karakter met veel groen behouden.
Plantage Middenlaan 4 – Rika Hoppertheater
Op dit adres werd in 1927 het Rika Hoppertheater geopend. In het geboortejaar van prinses Beatrix, 1938, werd de naam veranderd in Beatrixtheater. Dit theater was een concurrent van de Hollandsche Schouwburg en een van de oorzaken van een faillissement van de schouwburg. Het was een theater waar het lichtere genre geprogrammeerd stond. Vanaf september 1941 mochten alleen Joden dit theater bezoeken en werd dit theater, van de niet-Joodse directeur Sellmeijer, het “Theater van de Lach” genoemd. In het voorjaar van 1942 werd het theater gesloten, in het voorjaar van 1944 werd het heropend als Hortus Theater en in 1946 kocht Theo Desmet het. Sindsdien heet het Theater Desmet.
Plantage Middenlaan 8 – Frascati Theater
Het Frascati Theater werd hier geopend in 1879.
Plantage Middenlaan 10-12 – Huize Cats
Huize Cats bood in het Nieuw Israëlietisch Weekblad in 1931 zit-slaapkamers aan met volledig pension. Het was een gelegenheid ‘Onder Rabbinaal Toezicht’ (ORT – koosjer) en er werden ook bruiloften en feestdiners georganiseerd. Meer via deze link. In februari 1936 hield de vereniging REOR op dit adres de jaarvergadering.
Plantage Middenlaan 14a – Hoedenfabriek Susan
Tot 15 januari 1927 bevond zich hier de Hoedenfabriek firma Gebroeders Susan. Deze hoedenfabriek brandde op die dag af. Daarna bevond zich hier Diamantslijperij ‘De Concentratie’ tevens diamantvakschool, kleermakerij Hap en Pack, damesconfectiefabriek firma Van Gelder, lingerieatelier J. Rodrigues (Waterlooplein 93) en confectiefabriek J. Vijevano (Nieuwe Kerkstraat 86boven). Het pand stond dwars op de Plantage Middenlaan.
In de oorlog zaten in dit pand Joodse onderduikers, zoals Klaartje Nikkelsberg en Pimentel.
Plantage Middenlaan 16boven – pension Kleerekoper
Isaac Naphtali Kleerekoper en zijn vrouw Rachel Philippa Horneman hadden hier vlak voor de oorlog een pension. Eerder hadden zij een restaurant in Rotterdam.
Plantage Middenlaan 16a – café Overeem
Naast het poortje van de diamantslijperij was, bereikbaar via de binnenplaats, hier café Overeem op nummer 16 gevestigd. Het café zat er al in 1915. Het café was van Dirk van Overeem (Amsterdam, 21 december 1872 – Amsterdam, 18 mei 1970) die op dit adres vanaf 18 januari 1909 was ingeschreven.
Hier kwamen op vrijdagavond handelaars in goud en diamant samen, tot in de oorlog. Zo kon men ook toen hier sieraden verkopen. Dit kon tot 1942 toen dit, na verraad, niet meer mogelijk was en ook de onderduikers Nikkelsberg en Pimentel van 14a hals-over-kop moesten vertrekken. De onderduikers gingen naar de overkant, naar nummer 19. Café Overeem was er in 1966 nog, zo blijkt uit een interview met Sylvian Poons in De Waarheid, en werd in 1977 gesloopt.
Plantage Middenlaan 17 – Rusthuis Halberstadt
In dit rusthuis, tegenwoordig een hotel, woonden in de oorlog 33 Joodse vrouwen, die allen werden vermoord in de kampen. Het rusthuis was van Leendert Halberstadt (Amsterdam, – Amsterdam, ) en zijn vrouw Vrouwtje Roet (Amsterdam, – Sobibor, ) met wie hij op 8 januari 1905 trouwde. Leendert en Vrouwtje werden gelijktijdig met de bewoonsters opgepakt. Leendert verbleef korte tijd in de gevangenis, waar hij overleed. Hij werd begraven op de Joodse begraafplaats in Diemen. De pagina op joodsmonument.nl, waar de vrouwen op staan, is hier te vinden.
Plantage Middenlaan 19 – dansschool Helms
Hier was sinds 1937 de dansschool van Dop (Johan Adolf Helms; Amsterdam, 17 juni 1909) en Mona Helms (Hermina Johanna Adriana Hager; Amsterdam, 4 januari 1911 – Amsterdam, 26 juli 2000) gevestigd. Zij boden veel hulp aan onderduikers tijdens de Tweede Wereldoorlog. In juni 1942 werd Dop gearresteerd en hij overleed op 33-jarige leeftijd op 18 januari 1943, na mishandeling in de gevangenis. Zijn vrouw zette de dansschool voort, zelfs illegaal nadat in september 1942 dansscholen zich moesten registreren bij de Kultuurkamer, wat Mona Helms weigerde. Daarnaast werd de dansschool een plaats voor onderduikers. De dansschool bleef tot 1954 bestaan.
Plantage Middenlaan 20a en b – David Levie van Moppes
Dit pand werd in 1875 ontworpen door I. Gosschalk. Het werd het woonhuis van de diamantair David Levie van Moppes. Op nummer 14 had Van Moppes een kleine slijperij, in 1884 uitgebreid naar 393 slijpmolens. Zijn onderneming was de bakermat van Van Moppes diamanten.
Plantage Middenlaan 21 – Cohen Mellema
Hoewel het balkon in één kleur is geschilderd is het duidelijk te zien – Cohen Mellema. Wat is de geschiedenis van dit pand? Een van de eerste bewoners was de likeurstoker F. W. J. H. Schmitz (1823 – 1893), eigenaar van de firma Wijnand Fockink. Schmitz woonde hier vanaf 1869. Vanaf ca. 1920 was het Koloniaal Instituut in oprichting er ondergebracht, het latere Tropenmuseum. Daarna kwam de bandenhandel van Lezer Heijman Cohen (Oldenzaal, 16 februari 1873) er, hij woonde met zijn vrouw Annechien Mellema (Nieuwe Pekela, 7 juni 1889 – Amsterdam, 28 oktober 1970) boven de zaak. Zij verhuisden in 1956 naar Monaco, de zaak bleef er nog enkele decennia gevestigd. Lezer en Annechien zijn degenen die de aanduiding op het balkon lieten aanbrengen.
Plantage Middenlaan 21 – Plantage Bewaarschool
Wat ook op dit adres gevestigd is geweest, rond 1890, was de Plantage Bewaarschool. Deze school komt voor in de archiefstukken van het Stadsarchief Amsterdam, 264 Archief van J. A. Tours.
Plantage Middenlaan 23-2 – Abraham Delaville
Hier woonde het gezin van Abraham Daniël Delaville. Zijn verhaal via deze link.
Plantage Middenlaan 24 – Schouwburg
Hier is de Hollandsche Schouwburg gevestigd. Over de gebeurtenissen rond dit gebouw meer informatie onder gebouwen of via deze link.
Deze schouwburg werd alleen toegankelijk voor Joden. De programmering was volledig Joods. Zo traden er het Joods Symfonie Orkest, het Joods Kamerorkest en het Joods Amusementsorkest op.
Heintje Davids was er te zien met de Nelson-revue.
Het werd een trouwlocatie toen Joden niet meer in het stadhuis mochten trouwen. Vanaf juni 1942 kreeg de schouwburg de bestemming als “Umschlagplatz Plantage Middenlaan”. Dit duurde tot 19 november 1943, tot na het laatste transport vanaf dit gebouw. In de periode dat de schouwburg als deportatieplaats werd gebruikt, werd het publiek opgeroepen om zo min mogelijk in de buurt van de schouwburg te komen.
Plantage Middenlaan 25 – Talmoed Torah
Vanaf 1884 was hier de Talmoed Torahschool gevestigd. In 1892 was Emanuel Kleerkooper (Amsterdam, 20 april 1841 – Amsterdam, 18 december 1909) nog steeds het hoofd der school. Huisnummer 25 werd in 1927 omgenummerd naar 31.
Plantage Middenlaan 25-2 – Benjamin Roeg
In 1939 en ten tijde van de oorlog woonden hier onderwijzer Benjamin Roeg met zijn vrouw Estera Feldstein.
Plantage Middenlaan 27 – Hervormde Kweekschool
Aan de overzijde bij de Hollandse Schouwburg stond de Hervormde Kweekschool. Jarenlang zat hier, tot 2011, het IVKO. Via de crèche op nummer 31 (afgebroken 1976), de achtertuin en deze school werden veel Joodse kinderen gered. Meer informatie via deze link. De voormalige kweekschool is nu het Nationaal Holocaust Museum.
Plantage Middenlaan 27a – Jetta Goudal
Juliette Goudeket was de dochter van een diamantslijper en groeide op dit adres op. Het pand werd afgebroken voor de kweekschool hier werd gebouwd. Ze maakte als actrice Jetta Goudal furore in de Verenigde Staten.
Plantage Middenlaan 31 – Vereniging Talmoed Thora
De vereniging Talmoed Thora opende in 1882 op dit adres haar eigen pand. Later werd dit pand de crèche. Voor 1927 had dit adres huisnummer 25.
Plantage Middenlaan 31 – Crèche
Hier stond de crèche van de Vereeniging Zuigeling-Inrichting en Kinderhuis, opvang voor kinderen en zuigelingen. Vanaf oktober 1942 was dit de “kinderafdeling” van de Hollandsche Schouwburg. Kinderen tot twaalf jaar werden hier opgevangen van wie de ouders in de schouwburg zaten. In totaal verbleven hier ca. 5000 kinderen in de oorlogsjaren.
Walter Süskind, Felix Halverstad, Virrie Cohen, Henriëtte Pimentel en een aantal verzetsgroepen werkten samen om kinderen uit de crèche te smokkelen en hebben zo ruim 600 kinderen gered. Voor het redden werd eerst aan de ouders toestemming gevraagd, baby’s waren makkelijk onder te brengen, blonde kinderen werden naar Friesland gebracht, donkere kinderen naar Limburg. De crèche werd eind september 1943 gesloten en is in 1979 afgebroken. De film gaat over kinderen die via de crèche onderdoken. Wanneer de film verwijderd is, meldt dat hier.
Plantage Middenlaan 31hs – Henriëtte Pimentel
Hier woonde Henriëtte Pimentel, directrice van de crèche. Meer informatie via deze link.
Plantage Middenlaan 40bovenhuis – Pension ‘Blog’
Tijdens de oorlog was hier het pension gevestigd van het echtpaar Blog. Nathan Blog (Amsterdam, 4 augustus 1904) was gehuwd met verpleegster Rosa Heilbron (Amsterdam, – Auschwitz, ). Ook de vader van Nathan, Marcus (Parijs, – Sobibor, ) woonde bij hen. Nathan en Rosa hadden twee kinderen; Mathilda en Elly. Mathilda, Elly en Nathan overleefden de oorlog. Een zus van Nathan, verpleegster Jeannette Blog (Amsterdam, – Sobibor, ) woonde vanaf 24 december 1942 op dit adres. Op 27 januari 1943 werd ze ingeschreven op de Reitzstraat 6-2. Op 31 maart 1943 werd Jeannette geregistreerd in Westerbork, waarna ze op 6 april 1943 gedeporteerd werd naar Sobibor.
Plantage Middenlaan 44-2 – bakker Groente
Bakker I. Groente had een bakkerij in de Valkenburgerstraat, waarschijnlijk op 200. Isaac Groente (Amsterdam, – Sobibor, ) was gehuwd met Schoontje Loonstijn (Amsterdam, – Sobibor, ). Ten tijde van de oorlog woonden Schoontje en Isaac op dit adres.
Plantage Middenlaan 48 – rusthuis Beth Menoucha
Beth Menoucha/Beth Sjalom, een Joods rusthuis. Laatste bewoners (Clara Tak, Eva van Gelder, Judith van Witsen, Rosette Roozendaal, Mietje de Leef, Hester Leek, Clarisse van Vriesland, Esther Pinto) werden gedeporteerd in 1943. De Duitse Marine nam het gebouw in gebruik op 8 februari 1943.
Plantage Middenlaan 58 – Arnold van Amerongen
Op nummer 58 woonde vlak voor de oorlog Arnold van Amerongen. Hij was getrouwd met Ro Asscher, een zus van Bram Asscher. Hun zoon, Jaap van Amerongen, overleefde samen met zijn vrouw de oorlog. Na de oorlog was hij voorzitter van de Nederlandse Zionistenbond en hij vertrok in 1947 naar Israël, waar hij zijn naam veranderde in Jaacov Arnon. Hij werd econoom, kreeg een hoge positie bij het Ministerie van Financiën, werd actief in de vredesbeweging en kort na zijn dood werd in Jeruzalem een straat naar hem vernoemd.
Plantage Middenlaan 80 – Aby Jetomim
Aby Jetomim (vader van de wezen). Portugees Israëlitisch Jongensweeshuis. In 1943 vorderde de Luftwaffe het gebouw. Meer informatie via deze link.
Plantage Middenlaan 86 – tandarts Isidore J. E. de Vries
Deze tandarts was hier in 1900 gevestigd
Plantage Middenlaan 88 – Mr. Is. Coopman
Advocaat en procureur Mr. Is. Coopman was op dit adres gevestigd aan het einde van de jaren dertig.
Bron:
diversen, waaronder De Verdwenen Plantage.
Nieuw Israëlietisch Weekblad, 24 april 1931, Huize Cats.
Beek, van Erica, Twee Vrouwen en een Jas, verloren jeugd, verloren toekomst (Utrecht 1994) p 101 >nummer 88
“Waarschuwing omgeving Joodsche Schouwburg”. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam“. Amsterdam, 02-04-1943. Geraadpleegd op Delpher op 10-11-2016, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318363:mpeg21:a0004
Stadsarchief Amsterdam, SAA, woningkaarten Plantage Middenlaan 14a, diamantslijperij 14a.
“Advertentie Overeem”. “De tribune : soc. dem. weekblad“. Amsterdam, 05-10-1936. Geraadpleegd op Delpher op 22-02-2017, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010482403:mpeg21:a0039
SAA, Gezinskaarten 1893 – 1939, [van] Overeem, D., 21-12-1872.
SAA, archief van Persoonskaarten [van] Overeem, D., 21-12-1872
“SYLVAIN POONS MOEKE”. “De waarheid“. Amsterdam, 14-07-1966. Geraadpleegd op Delpher op 23-02-2017, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010372815:mpeg21:a0067
Café Overeem: Posterijen en Telegrafie, ‘s-Gravenhage. Hoofdbestuur, “Naamlijst voor den telefoondienst 1915“. ‘s-Gravenhage : Hoofdbestuur der Posterijen en Telegrafie, 1915. Geraadpleegd op Delpher op 23-02-2017, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMMVC01:000000011
“Advertentie Concentratie”. “De Telegraaf“. Amsterdam, 11-02-1932. Geraadpleegd op Delpher op 30-07-2017, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110569538:mpeg21:a0162
“Advertentie REOR”. “Nieuw Israelietisch weekblad“. Amsterdam, 31-01-1936. Geraadpleegd op Delpher op 07-08-2017, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010871443:mpeg21:a0026
“Familiebericht Bella Stibbe”. “Utrechts volksblad : sociaal-democratisch dagblad”. Amsterdam, 11-04-1939. Geraadpleegd op Delpher op 31-10-2017, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010941362:mpeg21:a0158
Rusthuis Halberstadt, gegevens eigenaren via https://www.joodsmonument.nl/nl/page/84620/plantage-middenlaan-17-amsterdam (geraadpleegd 23 november 2018).
Stadsarchief Amsterdam, persoonskaart Leendert Halberstadt.
“Advertentie De Vries”. “Algemeen Handelsblad”. Amsterdam, 1900/01/04 00:00:00, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 18-12-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010162836:mpeg21:p004
Stadsarchief Amsterdam, 264 Archief van J. A. Tours, Plantage Bewaarschool
De vrijdagavond; joodsch weekblad jrg 6, 1930, no 41, 10-01-1930, Portugees Jongensweeshuis. Geraadpleegd op Delpher op 04-06-2021,http://resolver.kb.nl/resolve?urn=dts:37343:mpeg21:0001
Amsterdamsche Officieele Gids 1892, Talmoed Torah
Stadsarchief Amsterdam, Emanuel Kleerkoper, Gezinskaarten, archiefnummer 5422, inventarisnummer 755
Stadsarchief Amsterdam, Johan Adolf Helms, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 328
overlijden Mona Helms, https://www.online-begraafplaatsen.nl/graf/1155909/1777232/Hermina-Johanna-Hager-1911-2000 (geraadpleegd 21 december 2021).
Nathan Blog, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 74.
Jeannette Blog, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 74.
Jeannette Blog, kaart Joodsche Raad, Arolsen Archives, 130262212 (Jeanette BLOG).
Illustraties:
foto plaquette Plantage Middenlaan 80: met dank aan A. Siemers.
“Advertentie Talmoed Torah”. “Nieuw Israelietisch weekblad“. Amsterdam, 21-03-1884. Geraadpleegd op Delpher op 27-08-2016, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010871484:mpeg21:a0009
“Advertentie Overeem”. “De tribune : soc. dem. weekblad“. Amsterdam, 05-10-1936. Geraadpleegd op Delpher op 22-02-2017, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010482403:mpeg21:a0039
“Advertentie Concentratie”. “De Telegraaf“. Amsterdam, 11-02-1932. Geraadpleegd op Delpher op 30-07-2017, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110569538:mpeg21:a0162
“Advertentie REOR”. “Nieuw Israelietisch weekblad“. Amsterdam, 31-01-1936. Geraadpleegd op Delpher op 07-08-2017, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010871443:mpeg21:a0026
“Familiebericht Bella Stibbe”. “Utrechts volksblad : sociaal-democratisch dagblad”. Amsterdam, 11-04-1939. Geraadpleegd op Delpher op 31-10-2017, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010941362:mpeg21:a0158
Eerste steen Rika Hoppertheater – In”. “De Telegraaf”. Amsterdam, 16-06-1927. Geraadpleegd op Delpher op 27-08-2016, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110565090:mpeg21:a0077
Stadsarchief Amsterdam, beeldbank. Olie, Jacob (1834-1905). Plantage Middenlaan 88-86-84 enz. (v.l.n.r., links). Gezien vanaf de Muiderpoort in noordelijke richting met links de Plantage Muidergracht en rechts het Aquariumgebouw van Artis. Op de voorgrond een paardentram van de Linnaeusstraat naar de Dam met rijtuig nr. 216. 24 mei 1895. 10019A000453
De vrijdagavond; joodsch weekblad jrg 6, 1930, no 41, 10-01-1930, Portugees Jongensweeshuis. Geraadpleegd op Delpher op 04-06-2021,http://resolver.kb.nl/resolve?urn=dts:37343:mpeg21:0001
Dansschool Helms, Advertentie. “De courant Het nieuws van den dag”. Amsterdam, 04-10-1939, p. 9. Geraadpleegd op Delpher op 21-12-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB15:000620037:mpeg21:p00009.
gepubliceerd:
6 mei 2016
Laatst bijgewerkt:
10 november 2022